Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё-технология институти

Ишни бажариш тартиби
1.Крестовинанинг стерженидан юкчалар чиқариб олинади. Штангенциркуль ёрдамида шкив диаметрини ўлчаб, унинг радиуси (r) аниқланади.
2.Крестовинани айлантириб, юк қуйиладиган майдонча юқорига кўтарилади ва полдан кўтарилиш баландлиги (h) ўлчанади.
3.Майдончага 100 г массали юк қўйилади ( майдонча массаси ҳам ҳисобга олинади). Майдончани қўйиб юбориб, секундомер ҳаракатга келтирилади ва тагликка урилиш билан тўхтатилиб, юкнинг ҳаракатланиш вақти аниқланади.
4.Юқоридаги тажриба 200 г, 300 г, ва 400 г массали юклар учун тақрорланади ва ҳар гал юкнинг тушиш вақти аниқланади.
5.Барча ҳоллар учун (20) формуладан айланувчи системанинг инерция моменти аниқланиб, сўнг уларнинг ўртача қиймати ҳисобланади. Ўлчаш ва ҳисоблаш натижалари 1-жадвалга ёзилади.
1-жадвал

№	(м)	(с)	(кг)	(м)	(кг м^2)	ўр.		ўр.
1
2
3
4

6.Крестовина стерженидаги юкларни унинг учига ўрнатиб, фарқсиз мувозанат ҳосил қилинади. Сўнг 100 г, 200 г, 300 г, ва 400 г массали юклар учун юқоридаги тажриба такрорланади. (20) формуладан юкли крестовинанинг инерция моментини ҳисоблаб, уларнинг ўртача қиймати < > аниқланади. Ўлчаш ва ҳисоблаш натижалари 2-жадвалга ёзилади.

2-жадвал

№	(м)	(с)	(кг)	(м)	(кг м^2)	ўр.		ўр.
1
2
3
4

7. Ҳисоблаш натижадаридан абсолют ва нисбий хатоликлар аниқланади. Крестовина стерженига ўрнатилган ҳар бир юкнинг инерция моменти қуйидаги формуладан аниқланади.
(21)
Синов саволлари
1.Абсолют қаттиқ жисм деб қандай жисмга айтилади?
2.Айланма ҳаракат деб қандай ҳаракатга айтилади?
3.Бурчак тезлик ва бурчак тезланишни тушунтиринг.
4.Чизиқли тезлик деб нимага айтилади?
5.Эгри чизиқли ҳаракатда тангенциал ва нормал тезланишлар нимани
ифодалайди?
6.Инерция моменти деб нимага айтилади?
7.Куч моментини тушунтиринг.
8.Ньютоннинг II қонунини илгариланма ва айланма ҳаракат учун ёзиб,
таърифлаб беринг.
9.Ишчи формулани келтириб чиқаринг.
Тест саволлари
1.Куч моменти векторининг модули қайси ҳолда тўғри ифодаланган?
А) В) С) Д)
2.Механик системанинг импульс моменти сақланиш қонунини кўрсатинг.
А) В) С) Д)
3.Қўзғалмас ўққа нисбатан қаттиқ жисм айланма ҳаракати
динамикасининг асосий тенглмаси қайси ифодадан келиб чиқиши
мумкин?
А) В) С) Д)


Таянч сўзлар
Қаттиқ жисм, траектория, бурилиш бурчаги, бурчак тезлик, радиус,
чизиқли тезлик, бурчак тезланиш, масса, инерция моменти, куч
моменти, куч елкаси, радиан.
Адабиёт
1.Исмоилов М., Хабибуллаев П., Халиулин М. Физика курси,
«Ўзбекистон» 2000 йил. 1,4-боблар.
2.Нуъмонхужаев А.С. Физика курси.1-қисм,Т."Ўқитувчи" 1992 йил,
5-боб.
3.Ахмаджонов О.И. Физика курси."Механика ва молекуляр физика"
1-қисм, «Ўқитувчи». 3-боб.
4.Савельев И.В. "Умумий физика курси" 1-том, Т."Ўқитувчи" 5-боб.
5.Ҳайдарова М.Ш., Назаров Ў.Қ. «Физикадан лаборатория ишлари» Т.
«Ўқитувчи», 38 – 44 бетлар.

3 - лаборатория иши
Трифиляр осма усули билан ҳар хил жисмларнинг инерция моментларини аниқлаш


Ишнинг мақсади; аниқ геометрик шаклдаги жисм (цилиндр) учун чиқарилган назарий формуланинг, шунингдек, Штейнер теоремасининг тўғрилигини тажрибада текшириш.
Керакли асбоб ва буюмлар; трифиляр осма, секундомер, штангенциркуль, ўлчаниладиган ҳар хил жисмлар.

Назарий қисм

Қаттиқ жисмлар бирор ўқ атрофидаги айланма ҳаракатини характерлашда инерция моменти деб аталувчи физик катталик муҳим аҳамиятга эга.
Жисмнинг бирор ўққа нисбатан инерция моменти жисмдаги барча элементлар бўлакчаларнинг шу ўққа нисбатан инерция моментининг алгебраик йиғиндисига тенг, яъни;
(1)
бунда, - элементлар бўлакчанинг инерция моменти. Халқаро бирликлар системаси СИ да инерция моментининг бирлиги кг ^.м².
Агар ўқ кўчирилса, унинг янги вазиятига нисбатан жисмнинг инерция моменти ҳам ўзгаради. Жисмнинг масса марказидан ўтувчи ўққа параллел бўлган ихтиёрий бошқа ўққа нисбатан инерция моментини Гюйгенс-Штейнер теоремасидан фойдаланиб аниқлаш мумкин.
Жисмнинг ихтиёрий ўққа нисбатан инерция моменти ( ) га параллел равишда жисм массаси марказдан ўтувчи ўққа нисбатан инерция моменти ( ) ва жисм массаси ( ) билан ўқлар орасидаги масофа (а) квадрати кўпайтмасининг йиғиндисига тенг:

Жисмнинг тузилиши айланиш ўқига нисбатан симметрик бўлса, (1) формула ёрдамида бу жисмнинг инерция моментини ҳисоблаш мумкин. Лекин нотўғри геометрик шакилга эга бўлган жисмларнинг инерция моментлари эса трифиляр османи буралма тебранишга келтириш усули билан аниқланади.
Бу ҳаракатдаги трифиляр османинг мувозанат ҳолатига нисбатан бурилиш бурчаги , синус ёки косинус қонун бўйича ўзгаради, яъни:
(2)
бунда, - буралма тебранма ҳаракатнинг амплитудаси, - тебраниш даври (бир марта тўла тебраниш учун кетган вақт).