Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Истеъмол тежами 
Кўпгина инвестиция лойиҳалари натижасида истеъмол 
товарлари ва хизматларининг баҳолари пасаяди. Чунки бундай 
лойиҳалар таъминотни яхшилайди ва товарлар тақчиллигига 
барҳам 
беради 
(масалан, 
йўлларнинг 
яхшиланиши 
йўл 
харажатларини пасайтиради). Баҳолар пасайишидан истеъмолчилар 
манфаат кўрадилар, чунки лойиҳани амалга ошириши натижасида 
тежалган ресурслардан бошқа мақсадларда фойдаланиш мумкин. 
Истеъмол тежами — истеъмолчи товар ва хизмат учун 
тўлашга тайёр бўлган сумма - ҳақиқатдан сарфланган сумма. 

---

205 
Истеъмол тежами қўшимча маҳсулот фақат унинг баҳоси 
пасайтирилган шароитда сотилгандагина пайдо бўлади. Бундай 
вазият кўпроқ тартибга солинадиган бозорлар учун хос. Масалан, 
коммунал хизмат, электр таъминоти ва ҳоказо. Айрим ҳолларда 
пайдо бўлган истеъмол тежамини аниқлаш осон бўлсада, кўпинча 
буни (масалан, умумий электр тармоғига уланган завод учун ўз 
электростанциясидан олинган қиммат электр энергиясидан воз 
кечиши ҳисобига олган тежамни) ҳисоблаш анча қийин бўлади. 
Амалиётда олинган истеъмол тежами эътиборга олинмайди 
ва лойиҳадан олинган манфаат (ҳисоблаш осон бўлган) 
истеъмолчилардан олинадиган тўловларга тенглаштирилади. Аммо 
истеъмол тежами иқтисодий манфаатнинг муҳим қисми бўлганлиги 
туфайли, уни ҳисобга олмаслик лойиҳадан олинадиган самарани 
анча кам қилиб кўрсатишга олиб келади. 
Агар истеъмол тежамининг тақрибий миқдорини олишга ҳам 
имкон бўлмаса, лойиҳа вариантларини таққослаётганда бу ҳол 
эътиборда тутилиши керак. Айрим лойиҳаларни амалга ошириш 
натижасида «лойиҳасиз» ҳолатга нисбатан маҳсулот ҳажми 
шунчалик кўпаядики, у баҳоларнинг пасайишига олиб келади. 
Бундай ҳолларда пасайган баҳолардан фойдаланиш қўшимча 
маҳсулотдан 
келадиган 
иқтисодий 
манфаат 
етарлича 
баҳоланмаслигига сабаб бўлади (чунки истеъмолчилар у учун 
кўпроқ тўлашга тайёр эдилар). «Лойиҳасиз» ҳолатга нисбатан 
лойиҳа натижасида баҳолар пасайиши истеъмол тежамини оширади 
ва бу ҳол иқтисодий таҳлилда эътиборга олиниши лозим. Одатда, бу 
фикрлар товарлар ва хизматлар умумий таклифини кескин 
ўзгартиришга қодир бўлган жуда йирик лойиҳаларга нисбатан 
тегишли бўлгандагина аҳамиятга эга бўлади.