Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “бухгалтерия хисоби ва аудит” кафедраси

Аудитор ва мижоз келишув шартлари бўйича келишиб олишлари лозим. Келишилган шартлар аудит бўйича хат-келишув ёки ҳар қандай бошқа тегишли шаклда расмийлаштирилиши лозим.
Аудит бўйича дастлабки келишувларда аудитор қуйидагилар юзасидан етарли бўлган тегишли аудиторлик далилларни олиши лозим:
бошланғич қолдиқларда жорий даврнинг молиявий ҳисоботига муҳим таъсир кўрсатадиган нотўғриликлар мавжуд эмас;
олдинги даврнинг якуний қолдиқлари жорий даврга тўғри ўтказилган ёки лозим бўлганда тузатилган;
тегишли ҳисоб сиёсати изчиллик билан қўлланилади ёки ҳисоб сиёсатидаги ўзгаришлар тегишли равишда ҳисобга олинган ва мос ёритилган.
“Бошланғич қолдиқлар” - бу давр бошига мавжуд бўлган счетлар бўйича қолдиқлар. Бошланғич қолдиқлар олдинги даврнинг якуний қолдиқларига асосланади ва қуйидагилар таъсирини акс этади:
олдинги давр операциялари;
олдинги даврда қўлланилган ҳисоб сиёсати.
Аудит бўйича дастлабки келишувда аудитор бундай бошланғич қолдиқларни тасдиқловчи аввал олинган аудиторлик далилларга эга бўлмайди.
Бошланғич қолдиқ юзасидан аудитор олиши лозим бўлган аудиторлик далилларнинг етарлилиги ва тегишлилиги қуйидагиларга боғлиқ:
субъект риоя қилаётган ҳисоб сиёсатига;
олдинги даврда молиявий ҳисобот юзасидан аудит ўтказилганлигига;
жорий даврнинг счетлар тавсифи ва молиявий ҳисобот нотўғри акс этилишининг таваккалчилигига;
жорий давр молиявий ҳисоботи бўйича бошланғич қолдиқларнинг муҳимлигига.
Аудитор бошланғич қолдиқлар ҳисоб сиёсати қўлланишини акс этишлиги ва ушбу сиёсат жорий йилнинг молиявий ҳисоботига нисбатан тўғри қўлланишини кўриб чиқиши лозим. Ҳисоб сиёсатида ва уни қўллашда қандайдир ўзгаришлар содир этилган тақдирда, аудитор улар тегишли равишда ва лозим бўлганда ҳисобга олинганлиги ва мос ёритилганлигини кўриб чиқиши лозим.
Олдинги даврнинг молиявий ҳисоботи бошқа аудитор томонидан ўтказилган тақдирда, амалда ҳаракат қилаётган аудитор олдинги аудиторнинг ишчи ҳужжатларини шарҳлаш йўли билан счетларнинг бошланғич қолдиғи юзасидан етарли бўлган тегишли аудиторлик далилларини олиш имкониятига эга бўлади. Бундай вазиятларда амалда ҳаракатда бўлган аудитор, шунингдек, олдинги аудиторнинг касбий хабардорлиги ва мустақиллигини кўриб чиқиши лозим. Агар олдинги давр бўйича аудиторлик ҳисоботи модификациялаштирилган бўлган тақдирда, аудитор жорий даврда модификациялаштиришга сабаб бўлган масалага ўз эътиборини қаратиши лозим.
Жорий активлар ва мажбуриятлар юзасидан айрим аудиторлик далиллар одатда жорий давр аудиторлик муолажаларининг бир қисми тариқасида олиниши мумкин. Масалан, жорий давр мобайнида давр бошига тааллуқли дебиторлик қарзини (кредиторлик қарзини) қопланиши (тўланиши) давр бошига уларнинг мавжудлиги, ҳуқуқлар ва мажбуриятлар, тўлиқлик ва баҳолаш бўйича айрим аудиторлик исботларни тақдим этади. Бироқ товар-моддий заҳиралар билан боғлиқ бўлган ҳолатларда аудиторга товар-моддий заҳираларнинг давр бошига мавжудлигини аниқлашда қийинроқ. Шунинг учун, одатда, товар-моддий заҳираларнинг жорий инвентаризацияни ўтказиш юзасидан кузатиш, давр бошига товар-моддий заҳиралар бирлигига берилган баҳони тестлаш ҳамда ялпи даромад ва давр бўйича тақсимотини тестлаш каби қўшимча муолажалар лозим бўлади. Ушбу муолажаларнинг қурамаси етарли бўлган тегишли аудиторлик далилларни тақдим этиши мумкин.
Асосий воситалар, инвестициялар, узоқ муддатли қарзлар, узоқ муддатли активлар ва мажбуриятлар учун аудитор одатда, бошланғич қолдиқлар асосида ҳисоб ёзувларини текширади. Муайян ҳолатларда аудитор қолдиқлар бўйича, масалан узоқ муддатли қарзлар ва инвестициялар бўйича, тасдиқларни учинчи томондан олиш имкониятига эга бўлади. Бошқа ҳолатларда эса аудиторга қўшимча аудиторлик муолажаларини амалга ошириш лозим бўлиши мумкин.