Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

15.3. Марказий банкнинг назорат вазифалари бўйича ваколатлари ҳамда Марказий банк томонидан қўлланиладиган чоралар ва санксиялар.
Банклар банки сифатида Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тижорат банклари фаолиятини назорат қилади. Тижорат банклари фаолиятини Марказий банк томонидан назорат қилинишининг зарурлиги бозор иқтисодиёти шароитида Марказий банкнинг муҳим рол ўйнаши билан асосланади, чунки Марказий Банк иқтисодиёт билан банк тизими о ъртасида воситачи сифатида фаолият кўрсатади. Марказий банкнинг назорат вазифаларини бажаришга доир ваколатларига қонуннинг 51-моддаси бағишланган бўлиб унга кўра Марказий банк:

• 
  Банк оператсияларини амалга ошириш, бухгалтерия ҳисоби ва банк статистика ҳисоботини юритиш, йиллик ҳисоботлар тузиш юзасидан банклар учун мажбурий бўлган қоидаларни;
  
• 
  Молиявий оператсияларни амалга ошириш, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш юзасидан кредит уюшмалари учун мажбурий бўлган қоидаларни;
  
• 
  Фаолият ва оператсияларни амалга ошириш учун гаровхоналар учун мажбурий бўлган қоидаларни белгилайди;
  
• 
  Банклар, кредит уюшмалари ва гаровхоналарнинг ҳисоботи ва бошқа ҳужжатларини олиш ва текшириш, уларнинг фаолияти, шу жумладан оператсиялари тўғрисида ахборот сўраш ҳамда олиш;
  
• 
  Олинган ахборот юзасидан изоҳ талаб қилиш;
  
• 
  Банклар ва кредит уюшмаларининг, уларнинг филиаллари ва улар билан узвий боғланган шахсларнинг, шунингдек гаровхоналарнинг фаолиятини текшириши, қоидабузарларга нисбатан санксиялар қўллаш;
  
• 
  Банкларнинг ички аудитига доир талабларни белгилаш;
  
• 
  Банк активлари сифатини тасниф қилиш ва активлар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар ўрнини қоплаш учун шунга монетар резервлар яратишга доир талабларни белгилаш;
  
• 
  Ишончсиз активларни ҳисобдан чиқариш шартлари ва таомилини аниқлаш;
  
• 
  Банклар, кредит уюшмалари ва гаровхоналарга уларнинг фаолиятида аниқланган қоидабузарликларни бартараф қилиш тўғрисида ижро этилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар юбориш;
  
• 
  Банк оператсиялари устав капиталининг қонун ҳужжатларида белгиланган миқдордан ортиқроқ қисмини сотиб олган тақдирда уларнинг молиявий аҳволи ҳамда обру-еътибори ҳақида ахборот сўраш ва олиш;
  
• 
  Банклар ва улар филиалларининг раҳбарлари, бошқарув аъзолари ҳамда бош бухгалтерига, кредит уюшмалари ижро органларининг раҳбарларига нисбатан малака талабларини қўйиш.
  

Текширишлар Марказий банкнинг вакотали вакиллари ва Марказий банк белгилайдиган аудиторлар томонидан амалга ошрилади.
Марказий банк аудиторлардан Марказий банкнинг норматив ҳужжатларига, шу жумладан тартиб ва услубиятларига риоя этишларини талаб қилишга, шунингдек, улардан банк аудити билан боғлиқ ҳар қандай маълумотларни бевосита олишга ҳақли.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ўз ваколатлари доирасида тижорат банклари фаолиятини тартибга солишни халқаро андозаларга мос равишда ташкиллаштириш ҳамда тижорат банкларининг молиявий ҳолатига реал баҳо беришни 1997-йил 22-августда тасдиқланган 10-синли “Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш қоидалари” бўйича олиб боради. Бу қоидага асосан Республика тижорат банклари фаолиятини баҳолашнинг иқтисодий меъёрлари тасдиқланган.
Банклар ва уларнинг филиаллари ушбу иқтисодий нормативларни бузган тақдирда қонуннинг 53-моддасида қайд этилган қуйидаги чоралар ва санксиялар қўлланилади:

1. 
   Марказий банк устав капиталининг энг кам миқдоридан 0,1 фоизгача жарима ундириш ёхуд айрим оператсияларни ўтказишни олти ойгача бўлган муддатга чеклаб қўйиш ҳуқуқига эга.
   
2. 
   Агар ёъл қўйилган тартиб бузилишлар ёки банк ўткзаётган оператсийлар омонатчилар ва кредиторларнинг манфаатларига аниқ хавф туғдирган бўлса, Марказий банк:
   

• 
  Банклардан устав капиталини энг кам миқдорининг бир фоизидан ошмаган миқдорда жарима ундиришга;
  
• 
  Банкдан банкни молиявий соғломлаштириш, шу жумладан активлар тузилмасини ўзгартириш, банк харажатларини камайтириш ва аксияларга дивидентлар тўлашни тўхтатиш тадбирларини кўришни, банк ёки унинг раҳбарларини, шу жумладан банк кенгаши раҳбарлари ва аъзоларини алмаштиришни, банкни қайта ташкил этилишини филиални тугатишни талаб қилишга;
  
• 
  Банк учун иқтисодий нормативларни 6 ойлик муддатларигача ўзгартиришга;
  
• 
  Банкнинг айрим оператсияларини амалга оширишини бир йилгача бўлган муддатга тақиқлаб қўйишга;
  
• 
  Банкни соғломлаштириш ёки Марказий банк кўрсатмаларини бажариши учун зарур бўлган даврда мансабдор шахслар ва аксиядорлар эга бўлган барча ваколатларини васийга бериб, банкга васийлик қилиш тартибини белгилаш тўғрисида қарор қабул қилишга;
  
• 
  Банк оператсияларини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи литсензияни қайтириб олишга ҳақлидир.
  

3. 
   Банк филиаллари тўловларни ўз вақтида ўтказмаган ва уларнинг вакиллик ҳисобварақлари қониқарсиз аҳволга бўлган ҳолларда Марказий банк банк филиали ушбу харакат натижасида олган даромадини қатъий тартибда ундириб олади, шунингдек шундай миқдорда жарима солади.
   
4. 
   Кредит уюшмалари, гаровхоналар, шунингдек қимматли қоғозлар бланкалари ишлаб чиқарувчиларга нисбатан чоралар ва санксиялар қўллаш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.