Мавзуни ўтишда қўлланиладиган педагогик технологиялар: Фан бўйича таълим технологиялари услубий қўлланмага асосан маъруза давомида “Ақлий ҳужм”, “Блитс-сўров”, “Мунозара”, “Кейс-стади” ва бошқа усуллардан фойдаланилади.
16.1. Тижорат банкларининг моҳияти. Банк фаолиятини ташкил қилишнинг иқтисодий ва ҳуқуқий асослари. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг биринчи моддасида таъкидланганидек “Банк-бу тижорат ташкилоти бўлиб, жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг бўш турган пул маблағларини жалб қилиш ва уларни тўловлилик, муддатлилик, қайтариб бериш шарти асосида жойлаштириш оператсияларини ва бошқа банк оператсияларини бажаради”.
Тижорат банклари банк тизимининг муҳим бўғини бўлиб, кредит ресурсларининг асосий қисми шу банкларда йиғилади ва бу банклар ҳуқуқий ва жисмоний шахсларга хизматларни кўрсатади.
Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари банк тизимининг Марказий банкдан кейинги поғонаси ҳисобланади. Республикамизда 2017-йилни январ ҳолатига 28 турдаги, шундан 3 та давлат-тижорат, 12 та аксионер-тижорат, 9 та хусусий ва 5 та чет эл сармоясини хиссаси билан тижорат банклари мавжуд. Уларни 855 та филиали ва бошқа бўлинмалари билан биргаликда 4299 (шундан қишлоқ хўжалигида 2221 та) булинмалари мавжуд.
1-жадвал
Ўзбекистон Республикасида тижорат банкларининг асосий кўрсаткичлари
Т/р
Кўрсаткичлар
Ўлчов бирлиги
2012й
2013й
2014й
2015й
2016й
1
Тижорат банклари филиаллари
Сони
829
837
840
854
855
2
Тижорат банкларининг жами капитали
Трлн.
сўм
6.2
6.5
6.9
7.6
9.4
3
Тижорат банкларининг жами депотизлари қолдиғи
Трлн.
сўм
19.8
26.1
28.5
35.6
44.6
4
Тижорат банкларининг жами активлари
Трлн.
сўм
34.3
43.9
56.2
65.2
80.4
5
Тижорат банкларининг жами кредит қўйилмалари
Трлн.
сўм
20.3
26.5
34.8
42.7
53.4
6
Шундан: инвеститсия
қўйилмалари
Трлн.
сўм
5.8
7.2
8.6
10.2
12.2
7
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган кретидлар
Трлн.
сўм
5.3
7.0
9.1
12.1
15.9
шу жумладан микрокретидлар
Трлн.
сўм
0.8
1.4
1.9
2.5
3.3
Республика ҳудудида тижорат банклари ўз фаолиятини Марказий банк томонидан берилган литсейзия асосида амалга оширилади.
Банкларга литсензия бериш Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида”ги, “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги, “Аксионерлик жамиятлари ва аксиядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар ҳамда банклар бўйича тегишли меъёрий ҳужжатлар талаблари асосида амалга оширилади.
Тижорат банкларини ташкил қилиш 1999-йилни 11-февралида қабул қилинган “Банкларни рўйхатга олиш ва уларга литсейзия бериш тартиби тўғрисида”ги 630-сонли Низом асосида олиб борилади. Ушбу низомда асосан тижорат банклари очиқ ва ёпиқ аксионерлик жамиятлари шаклида ташкил этилиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонунига асосан банк устав капиталини шакллантиришга давлат ҳокимияти органлари, жамоа бирлашмалари, жамоа фонди маблағлари, шунингдек, кредитга ва гаровга олинган маблағлардан фойдаланиш ман этилади.
“Банкларни рўйхатга олиш ва уларга литсензия бериш тартиби тўғрисида”ги Низомга асоссан ҳар бир аксиядорнинг астав капиталидаги улуши 2002-йилнинг 1 январидан бошлаб устав капитали умумий миқдорининг 7 фоиздан ошмаслиги керак. Шунингдек, банкларнинг бошқа банклар устав капиталида иштирокига рухсат этилмайди (шўба банклар ташкил этиш бундан мустасно). Ҳар бир банк ўз устави асосида фаолият кўрсатади.
Ўзбекистон Респибликаси Биринчи Президентининг 2007-йил 7 ноябрдаги “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига кўра тижорат банклари олдига капиталларини бир маромда ўсиб боришини таъминлаш, кредит портфели сифатини яхшилаш, лойиҳаларни молиялашни такомиллаштириш ва бошқа вазифалар қўйилган.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқарувининг 2017-йил 9-сентабрдаги 23/2-сонли “Банкларни рўйхага олиш ва улар фаолиятини литсензиялаш тўғрисидаги низом”га ўзгартиришлар киритиш ҳақидақи қарорига асосан 2017-йил 1-октабрдан тижорат банкларининг устав капиталининг энг кам миқдори 100 млрд. сўм миқдорда белгиланган ва у 2019-йилни 1-январига қадар банклар устав капиталини ушбу миқдорга етказишлари лозим.
Банк фаолиятини тўхтатиш ва банкларни тугатиш “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонун ҳамда Марказий банкнинг 240-сонли “Банкларни тугатиш тартиби тўғрисида”ги Низомга асосан амалга оширилади.
Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонуннинг 19-моддасига биноан банклар фаолиятини тўхтатиш ва уларни тугатиш қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: - аксиядорлар йиғилиши қарорларига биноан;
- Марказий банк литсензияни қайтариб олганида;
- банкрот деб эълон қилинганда.
Россиялик тадқиқотчи олим А.Н.Макаровни (адаб. № 46) таъкидлашича Марказий банк тижорат банклари литсензиясини чақириб олишига асосан қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлади:
- қонунларни бажармаслик;
- шубхали оператсиялар;
-активлар сифатини пастлиги;
-заҳиралрни ташкил этилмаганлиги;
-ликвидлиликни ёъқотилиши;
- пулни лигаллашувидаги қоида бузарлик;
- ички назоратни ёъқлиги;
- ҳисобдаги ноаниқликлар;
- капитални ёъқотилиши;
- ҳисоботлар тартибини бузганлиги;
- кассада пулни етишмаслиги.
Ушбу ва бошқа сабаблар туфайли ўз фаолиятини тўхтатган банк Марказий банк томонидан банкларни Давлат рўйхатига олиш дафтаридан чиқарилади. Уни фаолиятини тўхтатганлиги матмуотда эълон қилинади.
