Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “молия ва суғурта хизматлари” кафедраси

Жорий бюджетнинг тахминий шакли

Курсаткичлар	Чорак буйича жами	Шу жумладан, ойлар буйича
		январ	феврал	март
1	2	3	4	5
I. Жорий харажатлар 1. Материал харажатлар (харажатларнинг алохида моддалари буйича) 2. Асосий воситалар ва номоддий активларнинг эскириши 3. Мехнат хаки буйича харажатлар 4. Мехнатга хак тулаш фондидан ажратмалар 5. Солик тўловлари 6. Бошка бевосита харажатлар 7. Жорий устама харажатлар
Жами жорий харажатлар
II. Операцион фаолиятдан даромадлар 1. Махсулотларни сотишдан тушган даромадлар 2. Бошка операцион фаолиятдан тушган даромадлар
Жами операцион даромадлар
III. Махсулот бахосига кирувчи соликлар (ҚҚС, акциз ва бошкалар)
IV. Соф даромад (II-III)
V. Ялпи операцион фойда (IV –I)
VI. Фойдадан туланадиган солик тўлови ва йигимлари
VII. Соф операцион фойда (V- VI)

Капитал бюджет– аник ижрочиларга капитал куйилмаларнинг жорий режасини етказиб бериш шаклидир. У икки булимдан иборат. Капитал бюджетнинг тахминий шакли 12-жадвалда келтирилган.

12-жадвал

Капитал бюджетнинг тахминий шакли

Курсаткичлар	Чорак буйича жами	Шу жумладан, ойлар буйича
		январ	феврал		март
1	2	3	4		5
Капитал харажатлар 1. Бино ва иншоотлар сотиб олиш ёки куриш 2. Машина ва механизм сотиб олиш 3. Асбоб – ускуналар сотиб олиш (инвентар ва хужалик жихозларидан ташкари) 4. Номоддий активларни сотиб олиш 5. Бошка турдаги капитал харажатлар 6. Инвестицион фаолият буйича солик ва бошка мажбурий тўловлар 7. Капитал харажатларнинг захираси
Жами харажатлар
Маблаглар тушумининг манбалари 1. Инвесторнинг капитал харажатларни молиялашга йуналтирилган уз маблаглари 2. Акцидорлар(пайчилар)нинг пай бадаллари 3. Молиявий лизинг 4. Облигация эмиссияси 5. Банк кредитлари 6. Молиявий ресурсларни жалб этишнинг бошка манбалари
Жами маблагларнинг тушуми
Маблагларнинг тушуми ва харажатларнинг колдиги

5. Оператив молиявий режалаштириш
Корхоналар ҳисоб рақамига нақд пулларнинг тушуши ва нақд молиявий маблағларнинг сафланишини назорат қилиш учун оператив режалаштиришга зарурияти туғилади. Корхоналарни доимий фаолиятини молиялаштириш корхона томонидан олинган даромадлари ҳисобидан амалга оширилади. Бунинг учун корхонадан молиявий ресурсларни шакллантириш ва ишлатиш борасида доимий самарали назоратни амалга ошириб бориш керак.
Оператив режалаштириш корхонани молиявий мувоффақиятга эришишни таъминлаш учун керак бўлади. Шунинг учун уни тузишда корхона фаолияти доирасида иқтисодий ривожланиш тенденциялар, инфляция, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш ва технологияси ўзгартиришга оид объектив маълумотлардан фойдаланиш керак.
Оператив молиявий режалаштириш тўлов календари, касса режаси ва қисқа муддатли кредит бўйича тўловларни ўз таркибига олади ва ижро этади.
Тўлов календарини тузиш жараёни қуйидаги вазифаларни бажаради:
1. Пул тушумлари ва корхона олдида турган харажатларни вақтинчалик “ўлаш” ҳисобини ташкил этади.
2. Пул маблағлари тушуми ва чиқими тўғрисидаги маълумотлар базасини шакллантиради.
3. Маълумотлар базасидаги ўзгаришларни домий ҳисобини амалга оширади.
4. Тўланмаган (суммалари бўйича ва пайдо бўлиш манбалари) қарзларни таҳлил қилиш ва уларни бартараф этиш бўйича аниқ чора тадбирларни ташкил этиш.
5. Пул маблағлари тушуми билан мажбуриятларни тўлашни ва қарз маблағларини олишни оператив бажаришда вақтинчалик “ўзилиш” холати юз берганда қисқа муддатли кредитлар бўлган эҳтиёжни ҳисоб-китоб қилиш.
6. Корхонанинг вақтинчалик бўш пул маблағларини (суммалари ва муддатлари бўйича) ҳисобини юритиш.
7. Корхонани вақтинчалик бўш пул маблағларини ишочли ва фойдали жойлаштириш учун молия бозорини таҳлил қилади.
Тўлов календари чоракга, ойларга бўлинган холда ёки ундан ҳам қисқа муддатга тузилади.
У ҳақиийқий бўлиши учун, уни тузувчилар реализация ва ишлаб чиқариш жараёнининг боришига, заҳиралар холатига, молиявий режаларни бажарилмасликни огоҳлантириш мақсадида дебитор қарзларга муҳим аҳамият бериб кузатишлари даркор.
Тўлов календарида пул маблаєларининг тушум ва чиқими баланслаштирилган бўлиши керак. Тўєри тузилган тўлов календари молиявий хатоларни, маблає етишмовчилигини ва бошқа турли тўсиқларни ойдинлаштириши мумкин ва шу орқали молиявий қийинчиликларни чегаралаб ўтишга имкон беради.
Тўловлар календари корхонанинг пул оқимлари тўєрисидаги ҳақийқий ахборот базаси асосида тузилади.
Тўлов календарининг ахборот базаси бўлиб: корхоналарда тузилган режалар, масалан, маҳсулот реализацияси режаси, ишлаб чиқаришга кетган харажатлар сметаси, капитал қўйилмалар режаси, счет-фактуралар, шартномалар, иш ҳақи тўлов жадвали, ички бўйруклар ва бошқалар хизмат қилади.
Тўлов календари тузиш жараёнини олти босқичга бўлсак бўлади:

• 
  Режалаштириш вақтини танлаш. Одатда бу – квартал (ой). Вақт мобаини ичида пул оқими тез-тез ўзгариб турадиган корхоналарда режалаштириш бундан ҳам қисқароқ муддатларда (декада) амалга оширилади.
  
• 
  Маҳсулот (иш ва хизматлар) реализацияси ҳажми режалаш-тириш кўрилаётган вақт мобаинидаги ишлаб чиқариш ҳажмини ва йиллик маҳсулот қолдиқларининг ўзгаришини ҳисобга олган холда маҳсус методика асосида амалга оширилади.
  
• 
  Мумкин бўлган пул тушумлари (фойда) ҳажмини ҳисобга олиш
  
• 
  Режалаштирилаётган вақт мобаинида кутилаётган пул харажатларини баҳолаш.
  

Ҳисоб-китоб счетида суєурта заҳиралари сифатида мавжуд бўлиши лозим бўган пул маблаєлари давр охирига кутилган сальдо билан таққосланади. Бу пул маблаєлари олдиндан башоратланган, фойда келтириши маълум бўлган инвестициялар учун ҳам ҳисоб-китоб счетида сақланади. (Минимал пул маблаєлари миқдори корхонанинг менеджерлари тамонидан белгиланади).
Режаланган харажатларнинг кутилган тушумлардан ошиб кетиши уларни қоплаш учун корхона имкониятларининг етмаслигини кўрсатади ва молиявий аҳволини ёмонлашиш аломатини билдириши мумкин. Бу холатларда қуйидаги чора-тадбирларни қўллаш лозим: иккинчи даражали харажатларнинг бир қисмини кейинги календар даврга кўчириш маҳсулотни қабул қилиш ва тарқатиш имкониятларини тезлаштириш, қўшимча манбаєларни излаш чораларини кўриш. Охирги холатда қисқа муддатли молиялаштиришни умумлаштириш кўзда тутилади, яъни ҳар бир давр бўйича қисқа муддатли банк ссудаси учун миқдор белгиланади. Пул маблаєларининг ошиши мавжуд бўлса, бу корхонанинг молиявий барқарорлиги ва тулаш имкониятига эга эканлигидан далолат беради.
Қўшимча даромад олиш корхонанинг молиявий менеджери ортган пул маблаєларини қисқа молиявий облигацияларга инвестиция қилиши мумкин.
Кўпгина корхоналарда тўлов календари билан бирга солиқ календари тузилади.
Корхоналарда тўлов календаридан ташқари касса режаси ҳам тузилиши керак. Касса режаси – нақд пул маблағларини айланмасини режаси бўлиб, унда касса орқали келиб тушган ва сарфланган пул маблағларини акс эттиради. Нақд пул маблағларига бўлганўз вақтида қондирилиши корхона билан унинг ишчи ходимлари ўртасидаги молиявий муносабатларнинг холатини характерлайди.Касса режаси корхоналар учун нақд пул маблағларини келиб тушишини ва сарфланишини ёки уларни харакатининазорат қилиш учун зарур бўлиб ҳисобланади.У асосан пул маблағларини ва уларни харакатини назорат килишни режалаштиришга хизмат килади. Касса режасига кушимча равишда корхоналар систематик равишда пул маблағлари харакати тугрисида ахборот оладилар ва белгиланган назорат системасига эгалик киладилар .
Корхонада тўлов календаридан ташқари касса режаси ҳам тузилиши лозим. Касса режаси – пулнинг тушум ва тўловларнинг касса орқали акс эттириладиган пул маблаєларининг айланиш режаси. Нақд пул маблаєлари билан ўз вақтида таъминланиши корхона билан унинг хизматчилари ўртасидаги муносабатини характерлайди. Касса режаси нақд пул тушиши ва харажат қилиниши устидан назорат қилиш учун керак.
Бундан ташқари, хақиқатдаги маълумотларни касса режаси билан ўз вақтида таққосланиши фарқини йўкотиш борасида чоратадбирларни кўриш учун асос бўлади.
Корхонага хизмат кўрсатадиган тижорт банки учун ҳам ўз мижозларига келишилган муддатда хизмат кўрсатиш учун умумий касса режасини тузиш учун, корхонанинг касса режаси керак.
Касса режасини тузиш учун қуйидаги маълумотлардан келиб чиқиш лозим: иш ҳақи фонди ва истеъмол қилиш фонди бўйича кутилган тўловлар, материал ресурсларни ёки маҳсулотни хизматчиларга сотиш ҳақида ахборот, нақд пулнинг бошқа тушум ва тўловлари ҳақида ахборот, соликлар суммаси хакида маълумот, иш хаки ва унга тенглаштирилган тўловлар календари. °амма корхона ва муассасалар мулк шаклидан қатъий назар ўз маблаєларини банк муассасаларида сақлаши мажбур (Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар ҳақида» ги қонуни 1992 й.). Корхоналар ўз кассаларида нақд пулларни банк муассасаларининг корхона раҳбарлари билан келишилган тартибда белгилаган лимити миқдоридагина сақлашлари мумкин. Корхона ва муассасалар белгиланган лимитдан ортиқ бўлган пул маблаєларини банк билан келишилган муддат ва тартибда банкларга топширишлари керак.
Корхона ва муассасалар нақд пулларни, уларга хизмат кўрсатадиган банклардан хар кварталли касса режалари асосида оладилар.
Бозор шароитига ўтиш тезлиги ўсиши билан нақд пулсиз ҳисобларнинг сони ошади ва натижада ҳисоб операцияларнинг барча соҳаларида бу ҳисобларнинг ортишига олиб келади. Лекин шунда хам касса режаси корхонанинг ишчиларга иш ҳақи ва бошқа тўловлар юзасидан мажбуриятлар ҳажмини имконият борича аниқроқ белгилаш учун зарур бўлади.
Молиявий режалаштиришнинг охирги босқичи бу жами таҳлил ёзувини тузишдир. Унда молиявий режанинг асосий кўрсаткичларининг тавсифи берилади: даромад, харажат, бюджет билан муносабатлар, тижорат банклар, контрагнетларнинг миқдори ва таркиби, Инвестицияларни молиялаштириш манбаларини таҳлил қилиш муҳим роль ўйнайди.