Ўзбекистoн республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

 
4. Инсерт усули. 
 
Бу усул матнни мустақил равишда таҳлил қилиш, бу жараёнда ўз-ўзини 
текшириш 
ва 
баҳолаш, 
ўқув 
материалини 
мустақил 
равишда 
мустаҳкамлашнинг самарали усулидир. Бунинг учун талаба матнни таҳлилий 
ўқиб тушуниш ва ахборот олиш жараёнида матнга қуйидаги махсус 
белгиларни қуйиб боради:
 

 
- мен биламан деган фикрни тасдиқловчи белги;

 
- янги ахборот белгиси; 

 
- менинг билганларимга зид белгиси;

 
- мени ўйлантириб қўйди, бу ҳақда менга қўшимча ахборот керак 
белгиси. 

Бундай усул амалий машғулот ёки мустақил ишлаш жараёнида 
уюштирилади. (Илова №3)
 
5.
Таълимий ўйин усуллари. 
Машғулотларда талабаларнинг ўйин фаолияти орқали ўқув 
материалини ўзлаштириш масаласи Г.В.Рогова и И.Н.Верещагина
Е.И.Пассов, Д.Б.Эльконин Е.И.Негневицая каби кўплаб методист ва 
психолог олимларнинг тадқиқотларида атрофлича ўрганилган ва ҳар 
томонлама ёритилган. Бугунги кунда хорижий тилда мулоқотни ўргатишда
ўйинларнинг 
коммуникатив-функционал, 
эмоционал–когнитив 
функцияларини ҳисобга олиш ва уларни ўқув машғулотлари жараёнида 
қўллаш чет тили ўқитиш самарадорлигини оширувчи муҳим омиллардан 
бири сифатида тан олинмоқда.
Атоқли рус методист олими, чет тилларни ўргатишнинг коммуникатив 
технология асосчиси Е.И.Пассов фикрича, ўйин бу фаолиятдир, бундай 
фаолиятнинг мазмуни билишга, нутқий ҳаракатларга ўргатишдир(1989).
Е.И.Пассов ўйин фаолиятини ўргатувчи восита сифатида таърифлаб, 
унинг қуйидаги ижобий жиҳатларини кўрсатади: фаолиятнинг 
мотивлаштирилганлиги, ўрганиш жараёнида ташқи тазйиқнинг мавжуд 
эмаслиги, ўрганишнинг ихтиёрий индивидуал характерда эканлиги; 
талабанинг ўрганувчи ва ривожланадиган қобилияти гуруҳ ичида ва гуруҳ 
орқали амалга оширилиши, эмоцонал таъсир орқали қобилиятлар 

---

15 
шаклланишининг тезлашуви, ўйин орқали билишга қизиқишнинг ортиши 
(Пассов, 1989). 
Чет тилларни ўргатишда ўйинлардан қўйидаги мақсадларда фойдаланиш 
мумкин: мавзу бўйича муайян коммуникатив кўникма ва малакаларни 
шакллантириш, мулоқотга киришувдаги нутқий ҳаракатларга ўргатиш, 
зарурий қобилият ва психик функцияларни ривожлантириш, ўйин 
замиридаги коммуникатив топшириқ мазмунини
 
онгли ўзлаштириш. 
Ўйин жараёнида талаба ва ўқувчиларнинг билиш фаолияти 
моделлаштирилади, уларнинг диққати, хотираси, фикрлаш даражаси, 
тасаввури, билиш жараёни шакллантирилади ва такомиллаштирилади. 
Ўйинларнинг педагогик ва дидактик аҳамияти талабаларни ўз-ўзини 
англашга, коммуникатив вазиятларда қандай нутқий ҳаракатни амалга 
ошириш лозимлигига, ўзини-ўзи синаб кўришга ёрдам бериши билан 
изоҳланади. 
Ўйин жараёнининг самарадорлиги айни пайтда олдиндан кўзда тутилган 
нутқ вазиятининг мавжудлиги, ўйиндан кутиладиган натижани онгли 
тушуниш, ўйинда иштирок этиш қоидаларини билиш каби қатор талаблар 
билан боғлиқдир. 
Ўйинлардан амалий машғулотларда мулоқот материали тушунтирилгач, 
уни мустаҳкамлаш, кўникма ва малакаларни шакллантириш ва 
ривожлантириш мақсадида фойдаланилади. Ўйин жараёнида яратилган 
коммуникатив вазият, фикрнинг аудио-визуал, экстралингвистик ва 
эмоционал таъсир воситалари орқали ифодаланиши мулоқот жараёнини 
табиий шароитда юз беришини таъминлайди. 
Ўйинни ташкил қилишда қуйидаги методик талабларга риоя қилинади: 
1. Ўйинни ташкил қилишда унинг умумдидактик тамойилларига риоя 
қилган ҳолда мақсад ва вазифаларини белгилаб олиш. 
2. Иштирокчилар бажариши лозим бўлган вазифаларнинг аниқлиги. 
3. Ўйин жараёнида фойдаланиладиган аудио-визуал, эксталингвистик 
(новербал воситалар), эмоционал таъсир воситаларини олдиндан белгилаб 
олиш. 
4.Ўйинчилар орасидаги реал самимий, беғараз ўзаро ёрдам, ҳамкорлик 
муносабатларининг ўрнатилиши.
5. Ўйин мазмунини иштирокчилар томонидан онгли ўзлаштирилиши. 
6.Ўйин фаолияти иштирокчиларда руҳий, ижобий эмоционал таъсирни 
таъминлаши. 
7. Ўйин орқали иштирокчиларнинг муайян мавзуда коммуникатив 
кўникма ва малакаларини шакллантириш ва ривожлантириш. 
8.Ўйин 
орқали 
иштирокчиларнинг 
мулоқот 
жараёнидаги 
камчиликларини, ақлий, руҳий, ижодий имкониятларини аниқлаш.
9.Ўтказилган ўйин натижаларини муҳокама қилиш, талабаларнинг ютуқ 
ва камчиликларини аниқлаш (Е.И.Пассов,1989.
 – 
с.70-74.) 
Ўйиндан кутиладиган мақсад - ўрганилган лексик бирликларни, 
грамматик 
материални 
муайян 
формаларда 
мулоқот 
жараёнида 

---

16 
мустаҳкамлашни ташкил қилишдир. Ўйинлар талабалар жуфтликлари ва 
гуруҳлари ичида ёки жуфтликлараро, гуруҳлараро мусобақа шаклида 
уюштирилиши мумкин. Жуфтликлар ва гуруҳлар тузишда талабаларнинг 
коммуникатив компетенцияси, интеллектуал қобилиятлари қай даражада 
шаклланганлиги ҳисобга олинади. 
Чет тилида мулоқотга ўргатиш жараёнида ролли ўйинларнинг турли 
модификацияларидан фойдаланиш мумкин: 
- имитацион ўйинлар - машғулотларда бирорта ташкилот, корхона ёки 
бўлим ходимларининг фаолиятлари имитация қилинади;
- операцион ўйинлар - у аниқ, махсус нутқий ҳаракатларни бажаришни 
машқ қилишга ёрдам беради
- рол бажариш ўйинлари; Бундай ўйинларда ўзини тутиш тактикаси, 
бирорта шахснинг вазифа ва мажбуриятларини бажариш кўникма ва 
малакалари шаклланади. 
Тажриба натижалари кўрсатишича, мулоқотга ўргатишда ўйин 
технологияларидан ўринли ва талаб даражасида фойдаланиш мавзуларни 
ўзлаштириш даражасини сезиларли даражада оширади. Бундай жараёнда 
талабаларда эркин, мустақил фикрлаш, баҳслашув кўникмалари ва 
машғулотда қатнашишдан қониқиш даражаси ошиши кузатилади. Бундан 
ташқари, тажриба гуруҳидаги талабалар билан ўтказилган экспериментда шу 
нарса аниқландики, янгича ўқитиш жараёнида таълимдан ташқари 
тарбиявий характердаги қатор вазифаларни амалга ошириш имконияти 
яратилади: талабаларда жамоа, гуруҳларда ишлаш кўникмалари ортади; 
муаммо ва вазиятларни турли нуқтаи назардан муҳокама қилиш имконияти 
ва қобилияти шаклланади ва ривожланади; муросали қарорларни топа олиш 
маҳорати ортади; ўзгалар фикрига ҳурмат; хушмуомалалик; ишга ижодий 
ёндашиш; эркин фикрлаш ва баён этиш, фаоллик; муаммога диққатни 
жамлай олиш маҳорати ошади.
Ўйинлар орқали ташкил қилинадиган бундай мулоқот жараёнининг 
эмоционал таъсири биринчидан, ўйин мазмуни орқали ифодаланса, 
иккинчидан, гуруҳлар ва жуфтликлар ўртасидаги ўзаро мусобақа, ғолиблик 
учун кураш, талабаларга ўз «мен»ларини кўрсатиш имкониятини 
туғдирилганлиги, ўйин орқали бундай эҳтиёжларни қондириш имкони 
мавжудлиги, ўзини англаш ва ўзини сафарбар қилишга рағбатлантирилиши 
орқали таъминланади.