Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Прага структурализими. Прага тилшунослик мактаби дастлабки йўналишлардан бўлиб, унга 1926 йилда машҳур чех тилшуноси В.Матезиус (1882-1945) томонидан асос солган. Ўз таркибида Б. Трнка, И. Вахек, Б. Гавранек, Н.С. Трубецкой, Р.О.Якобсон, С.И.Карцевский каби етук тилшуносларни бирлаштирган ушбу лингвистик мактабнинг ўзига хослиги тил ҳодисаларини структур ва функционал тамойиллар асосида талқин этишини тарғиб этиши орқали кўзга ташланади. Унинг “функционал лингвистика” номи юритилиши ушбу лингвистик қараш билан боғлиқдир.
Прага мактабининг структур талқини тилни ташқи борлиқ билан боғлиқ ҳолда ва мулоқат иштирокчиларининг ижтимоий, касбий, ҳудудий ва қариндошлик алоқаларига асосланадиган, шунингдек, тил жамоасининг коммуникатив ва экспрессив эҳтиёжи учун хизмат қиладиган нутқий фаолиятлардан келиб чиқиб ўрганишга асосланади. Шунингдек, улар тилнинг социал функциясини: 1) асосий эътибор ахборотни узатиш ва қабул қилиб олишга қаратиладиган мулоқот функцияси, 2) ахборотни қандай шаклда ифодалашга эътибор қаратиладиган поэтик функцияларга ажратган ҳолда тадқиқ этишни тавсия этишиди.
Тилнинг коммуникатив функцияси жараёнида унга ёндош, яъни экстралингвистик омилларнинг ёрдамга келишини ҳисобга олиб, тилнинг амалий ва назарий шаклларини фарқлашни тавсия қилишади. Хусусан, имо-ишоралар, мимика, нутқ вазиятидаги бошқа сингарилар амалий тил сифатида, маълум нутқий вазиятдан ҳоли бўлган тил тизимини эса назарий тил деб номлашади. (Нурмонов А.2009: 66).
Прага тилшунослари Ф.де Соссюрнинг тил ва нутқ, ифодаловчи ва ифодаланувчи, диахрония ва синхрония каби дихатомик зидланишлар ҳақида ҳам ўз муносабатларини билдиришади. Хусусан, Н.С.Трубецкой тил ва нутқ дихотомиясини тил ва нутқ товушлари таснифи асосида белгилайди. Унинг фикрича, нутқ товушлари моддий асосли бўлиб, улар табиий фанларнинг текшириш методи асосида ўрганилади. Вертуал табиатли тил товушлари эса, соф лингвистик методда ўрганилмоғи лозим. Шунга кўра нутқ товушлари ҳақидаги таълимотни фонетика, тил товушлари ҳақидаги таълимотни эса фонология деб номлаган ҳолда ажратади.
Прага мактаби вакиллар Ф.де Соссюрнинг тил барча қисмлари синхрон асосли системадир деган фикрига муносабат билдиршиб, синхрония ва диахрония ўртасида ўтиб бўлмас жарлик йўқлигини, улар ўзаро узвий боғлиқ эканлигини таъкидлайдилар. Бинобарин, синхрон система элементларига функционал нуқтаи назаридан баҳо берилганда уларга хос ўзгаришларни диахрон асосда изоҳлашга тўғри келади. Хусусан, нутқий фаолиятнинг ўзига хос ҳосиласи бўлган номинациянинг лисоний бирликлар синтагматик бирикишига асосланиши ва ушбу жараённинг предикатив тамойил асосида содир бўлиши ва унда содир бўладиган функционал ўзгаришлар сабабини биргина синхрон ёндашув асосида тўлақонли ёритиб бўлмайди (Нурмонов А.2009: 75).