Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

3.3. Ўлчаш хатоликлари

Ўлчаш хатоликлари турли сабабларга кўра турлича кўринишда намоён бўлиши мумкин. Бу сабаблар қаторига қуйидагиларни киритишимиз мумкин:

• 
  ўлчаш воситасидан фойдаланишда уни созлашдан ёки созлаш даражасини силжишидан келиб чиқувчи сабаблар;
  
• 
  ўлчаш объектини ўлчаш жойига (позициясига) ўрнатишдан келиб чиқувчи сабаблар;
  
• 
  ўлчаш воситаларининг занжирида ўлчаш маълумотини олиш, сақлаш, ўзгартириш ва тавсия этиш билан боғлиқ сабаблар;
  
• 
  ўлчаш воситаси ва объектига нисбатан ташқи таъсирлар (температура ёки босимнинг ўзгариши, электр ва магнит майдонларининг таъсири, турли тебранишлар ва х-олар)дан келиб чиқувчи сабаблар;
  
• 
  ўлчаш объектининг ҳусусиятларидан келиб чиқувчи сабаблар;
  
• 
  операторнинг малакаси ва ҳолатига боғлиқ сабаблар ва шу кабилар.
  

Ўлчаш хатоликларини келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилишда энг аввало ўлчаш натижасига салмоқли таъсир этувчиларини аниқлаш лозим бўлади.
Ўлчаш хатоликларининг табақаланиши. Ўлчаш хатоликлари у ёки бу хусусиятига кўра қуйида келтирилган турларга бўлинади:
I. Ўлчаш хатоликлари ифодаланишига қараб қуйидаги турларга бўлинади:

1. 
   Абсолют (мутлоқ) хатолик. Бу хатолик катталик қандай бирликларда ифодаланаётган бўлса, шу бирликда тавсифланади. Масалан, 0,2 В; 1,5 мкм ва хакозолар. Мутлоқ хатоликни қуйидагича аниқланади:
   

 = А - х_ч  А - х_ҳ ;
бунда, А - ўлчаш натижаси;
х_ч - катталикнинг чинакам қиймати;
х_ҳ - катталикнинг ҳақиқий қиймати.
Абсолют хатоликни тескари ишора билан олингани тузатма - поправка деб аталади.
-= к_т;
Одатда, ўлчаш асбобларининг хатолиги келтирилган хатолик билан белгиланади.
Абсолют хатоликни асбоб кўрсатишининг энг максимал қийматига нисбатини процентларда олинганига келтирилган хатолик деб аталади.
_к =(/а_{к мах})100% ;
бу фақат ўлчаш асбоблари учун қўлланилади.

2. 
   Нисбий хатолик - абсолют хатоликни ҳақиқий қийматга нисбатини билдиради ва фоиз (%) да ифодаланади:
   

 = [(А - х_ҳ )/х_ҳ] 100 = ( /х_ҳ) 100 .

2. 
   Ўлчаш шароити тартибларига кўра:
   

1. Статик хатоликлар - вақт мобайнида катталикнинг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган хатоликлар. Ўлчаш воситаларининг статик хатолиги шу восита билан ўзгармас катталикни ўлчашда ҳосил бўлади. Агар ўлчаш воситасининг паспортида статик шароитлардаги ўлчашнинг чегаравий хатоликлари кўрсатилган бўлса, у ҳолда бу маълумотлар динамик шароитлардаги аниқликни тавсифлашга нисбатан тадбиқ этила олмайди.
2. Динамик хатоликлар - ўлчанаётган катталикнинг вақт мобайнида ўзгаришига боғлиқ бўлган хатоликлар саналади. Динамик хатоликларнинг вужудга келиши ўлчаш воситаларининг ўлчаш занжиридаги таркибий элементларнинг инерцияси туфайли деб изоҳланади. Бунда ўлчаш занжиридаги ўзгаришлар оний тарзда эмас, балки муайян вақт давомида амалга оширилиши асосий сабаб бўлади.

3. 
   Келиб чикиши сабаби(шароитига) караб:
   

• 
  асосий;
  
• 
  қўшимча хатоликларга бўлинади.
  

Нормал (градуировка) шароитда ишлатиладиган асбобларда хосил бўладиган хатолик асосий дейилади. Нормал шароит деганда температура 20 С  5 С ҳаво намлиги 65 %  15 %, атмосфера босими (750 30) мм с.у., таъминлаш кучланиши номиналидан 2 % ўзгариши мумкин ва бошқалар.
Агар асбоб шу шароитдан фарқли бўлган ташқи шароитда ишлатилса, ҳосил бўладиган хатолик қўшимча хатолик дейилади.
IV. Моҳияти, тавсифлари ва бартараф этиш имкониятларига кўра:

1. 
   Мунтазам хатоликлар;
   
2. 
   Тасодифий хатоликлар;
   
3. 
   Қўпол хатоликлар ёки янглишув.