Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

САҲНАЛАШТИРИЛГАН ВА ДИДАКТИК ЎЙИН 
МАШҒУЛОТЛАРИНИ ОЛИБ БОРИШ 
Режа: 
1. Қурилиш — ясаш ўйинларининг болаларни ҳар 
томонлама ривожлантиришдаги аҳамияти. 
2. Саҳналаштирилган ўйинлар аҳамияти ва ўзига 
хос хусусияти. 
3. Болаларни ахлоқий ривожлантиришда дидактик 
ўйинларнинг аҳамияти. 
Қуриш материаллари билан ўтказиладиган ўйин ва 
машғулотлар тарбия воситаси бўлиб хизмат қилади. Бо­
лаларнинг қурилиш, буюм ясаш ўйинлари ролларга 
бўлиниб ўйналадиган ўйиннинг таркибий қисмидир. 
Бирор нарсани қуриш болаларни ўз фикрларини рўёбга 
чиқариш усули ҳисобланади. 
Қурилиш ўйинининг бошловчиси тарбиячи бўлиши 
мумкин. Катта ёшдагиларнинг иштироки қурилиш 
ўйинларига ўз-ўзидан қизиқишни жалб қилиши мум­
кин. Бунда болаларнинг асосий диққатлари бирор нар­
сани қуриш жараёнига қаратилади. Болалар ўз 
мақсадлари учун маиший турмушдаги нарсалардан: 
ғўзалардан, яшиклардан, шохчалардан табиий материал-
лардан эса қум, лой, сув қордан ҳам фойд&танадилар. 
Болалар улғайгани сари ўзлари қилган қурилиш ишла-
ридан кўнгиллари тўлмайди. Улар ўз ишларининг 
ҳақиқий курилишига кўпроқ ўхшаш бўлишини истай-
дилар. Бунинг учун болаларга махсус курили ш матери­
аллари зарур бўлади. 
126 
Қурилиш материаллари турли хил геометрик шакл-
дан иборат бўлиши мумкин. Қурилиш ўйинлари бола­
ларнинг меҳнат фаолиятига яқин бўлиб, уларни 
меҳнатга тайёрлайди. Қурилиш материаллари билан 
ўйналадиган ўйинлар болалар тафаккурини ривожлан-
тиради, уларни қурилиш ишларининг ўзига хос хусуси-
ятларини ажратиш, таҳлил ва синтез килиш, солишти-
риш, ўхшаш ва фаркди томонларини аникдашга мажбур 
этади. Вазифаларни тўғри ҳал қилишга ўргатади. 
Қурилиш материаллари билан ўйналадиган ўйинлар 
геометрик жисмларнинг хусусиятлари, улар билан и ш -
лашда фазовий нисбатларни (узоқ-яқин, баланд-паст, 
ўнг-чап, узун-қисқа, кенг-тор) амалда билиб олишга ёр-
дам беради. 
Болалар қуриш - ясаш фаолияти жараёнида бир 
жамоа бўлиб бирлашадилар, натижада, уларнинг нутқи 
ривожланади. Курилиш материаллари билан ўйнаш бо­
лаларнинг маънавий дунёсига ҳам таъсир этади: тарбия­
чи болалар билан бирон иншоотни кузата туриб давла-
тимизнинг халқ фаровонлиги тўғрисида ғамхўрлик 
кўрсатаётганлигини тушунтиради. Тарбиячи болаларни 
қуриш - ясашга ўргатиш учун тарбиячи турли хил 
усулларни қўллайди: 
— тарбиячи болаларга қуриш - ясашдан олдин ту-
шунтирган ҳолда қуриб кўрсатади: 
— тарбиячи кўриб кўрсатган ишни ҳар бир қисмини 
таҳлил қилиб беради. 
— тарбиячи тайёр қурилишни намуна сифатида 
кўрсатади ва уни тушунтириб беради. 
— тарбиячи ўзи битказилмаган қурилишни болаларга 
қуриб битказишни таклиф қилади. 
— болаларга хохдаган мавзуда ихтиёрий қурилишни 
таклиф қилади. 
Саҳналаштирилган ўйинларнинг ўзига хослиги шун-
даки, болалар бирор бир эртак ёки ҳикоя сюжети асо-
сида маълум бир ролни бажарадилар. 
Саҳналаштирилган ўйин болаларнинг эшитган 
127 

---

асарлар ёки эртакдан олган тасаввурларини мустақил 
ифодалаш ёки машқ қилиш имконини беради. Бу 
ўйинлар болаларда ирода, интизом, ўз ҳаракатларини. 
бошқаларнинг ҳаракатига мувофиқ амалга ошириш ка­
би сифатларни тарбиялашда самарали восита 
ҳисобланади. Саҳналаштириш болаларни қайта сўзлашга 
ўргатиш усулларидан биридир. Айрим болаларда қайта ; 
сўзлаб беришга хоҳиш ҳам қизиқиш ҳам бўлмайди, ле-
кин унга ўйин усули киритилиши билан бола асардаги \ 
ролга кириб, ўша асар мазмунини жуда яхши айтиб бе- ! 
ришга ҳаракат қилади. Бундай ўйинда бола ўзини ўша 
асардаги қаҳрамон ўрнида хис этиб, унинг сезги ке-
чинмалари дунёсига чуқурроқ кириб боради. Бадиий 
асарларни қаҳрамонлар тилида сўзлаб бериш болаларда-
ги хаёлни ривожлантиришга ёрдам беради ва асар -
қахрамонида мавжуд бўлган жасурлик, ўз-ўзига ишонч, 
мустакиллик каби характер каби сифатларини эгал-
лашга интилади. 
Саҳналаштирилган ўйинларда тарбиячи раҳбарлик 
қилади. Эртак ёки хикоядаги мазмун болаларга яқин, 
уларнинг ёши ва қизиқишига мое, тушунарли бўлиб \ 
бола унга киришиб кета олсагина, асардаги образ ва 
ҳаракатлар тўғри акс эттирилади. Саҳналаштирилган ] 
ўйинга тайёрланиш учун маълум вақт ажратилади ва ҳар | 
бир машғулотда аниқ бир масалалар ҳал этиб борила- ' 
ди. 
Дидактик ўиинлар болалар боғчасида таълим-тарбия 
воситаси сифатида кенг қўлланилади. Дидактик ўйинлар 
бевосита таълим билан боғлиқ бўлиб, унга ёрдам бера­
ди. Дидактик ўйин - бу боғча ёшидаги болаларнинг ёш 
ва имкониятларига мое келадиган таълим бериш мето-
дидир. Тарбиячи ўз тажрибасига таяниб, бу ўйиндан 
пассив болаларни жамоага аралаштириш, ҳар хил режа- ' 
лар, вазифаларни қўрқмасдан бажаришлари учун фойда-
ланади. Дидактик ўйинлар болаларнинг биргаликда
!| 
ўйнаб, ўз манфаатларини жамоа манфаатлари билан 
уйғунлаштира олиши бир-бирига кўмаклашиш ва уйғо-
тишнинг муваффакиятидан хурсанд бўлиш каби яхши 
муносабатларни таркиб топишига ёрдам беради. 
Ўйинлар шахснинг софдиллик, ростгўйлик каби ижо­
бий хислатлари шаклланишига имкон беради. Дидактик 
ўйинлар болаларнинг амалий фаолияти саналади. Чун­
ки унда болалар машғулотларда олган билимларидан 
фойдаланадилар. Шунинг учун ҳам дидактик ўйинлар 
болаларнинг акдий фаолиятларини кучайтиради, олган 
билимларидан ҳар хил усулда фойдаланишлари учун 
ҳаётий шароит яратиб беради. 
Шунингдек, дидактик ўйинлар болаларни теварак-
атроф тўғрисидаги билимларини мустахкамлашга ёрдам 
беради, ўз шахеий тажрибалари ва машғулотларда олган 
билимларини амалда қўллай билишга ўргатади, улардаги 
фикрлаш қобилиятлари, ижодий кучлар, сенсор жара-
ённи ривожлантиради, олган билимларини тартибга со-
лади. Дидактик ўйинлар таълим жараёнини енгилроқ 
қизиқарлироқ ўтишига ёрдам беради. Болалар ёшларига 
мое қизиқарли фаолият оркали ўйинда амалга ошири-
ладиган акдий тарбия вазифасини жуда осонлик билан 
яхши ўзлаштирадилар. Дидактик ўйин катталар томо-
нидан болаларни акдий ривожлантириш мақсадида яра-
тилади. Унда ўйин элементлари қанча кўп бўлса, бола­
ларга у шунча кўп қувонч бағишлайди. Дидактик 
ўйиннинг энг муҳим жиҳати уни ўтказишдан кўзда ту-
тиладиган ғоядир. 
Ўйин ғояси болаларда ўйинга қизиқиш уйғотади, 
кўпинча.бу ғоя дидактик ўйиннинг бош сабаби бўлади. 
Масалан, қутичада нима бор? ким қандай кичқиради? ва 
шунга ўхшаш. Ҳар бир дидактик ўйин мазмуни 
ғоясидан келиб чиққан қоидалар бўлади. Унда 
қоиданинг мавжудлиги ҳаракат йўналишини ёки 
ўйиннинг боришини белгилаб беради, болаларнинг 
хулқини, ўзаро муносабатларини бошқариб, керак то-
монга йўналтириб туради. Қоида болалар ҳаракатини 
баҳоловчи мезон саналади. Дидактик ўйинларда амал 
қилувчи қоидалар ўйин ҳаракатларининг тўғри-
128 
129 

---

нотўғрилигини^аниқловчи ва уларга баҳо берувчи ме­
зон саналади. Ўйин натижалари болаларнинг маънавий 
ва ахлоқий озуқа олганликлари билан белгиланади. Ай-
ниқса, болаларнинг фаҳм-фаросати, топоғонлиги, 
диққат ва хотираеини намойиш қилади. Буларнинг 
ҳаммаси болаларнинг ўз кучига ишончини оширади, 
тўлдиради, улар бундан маънавий қониқиш ҳосил 
қиладилар. Дидактик ўйинни болаларнинг берган савол-
лари, таклифлари ва ташаббусларига қараб, ўйин жа-
раёнида кутилмаганда кенгайтириш, унинг мазмунини 
бойитиш мумкин. Ўйинни белгиланган вактда бошлаш 
ва тугатиш катта маҳоратдир. Ўйинни тарбиячи бола-
ларда ўйинга қизиқиш уйғотган ҳолда тугатиши керак, 
токи болалар шу ўйинни яна давом эттиришни 
хохдасинлар. Дидактик ўйинлар гуруҳ хонаси, зал, май-
до нча, ўрмон, дала ва бошқа жойларда ўтказилиши 
мумкин. Бу ўйиннинг таъсирчанлигини, таассуротлар-
нинг ҳар хиллигини, болаларнинг фаоллигини ошира­
ди. Шундай қилиб, дидактик ўйин мактабгача тарбия 
ёшидаги болаларга таълим бериш воситаси бўлиб, уни 
муваффақиятли амалга оширишга ёрдам беради.