Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 
1. Ривожланиш ҳақида умумий тушунча беринг. 
2. Бола шахсини ривожланишининг ўзига хос хусу­
сиятларини ёритиб беринг. 
3. Бола ривожланишида ўйин, машгулот ва меҳнат 
фаолиятининг аҳамиятини қандай тушунасиз? 
41 

---

VI боб.
 МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ 
ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯЛАШ МУАММОЛАРИ 
Режа: 
1. Жисмоний тарбиянинг мазмуни ва моҳияти. 
2. Жисмоний тарбиянинг мақсади ва вазифалари. 
1. Жисмоний тарбиянинг болалар тарбиясидаги 
аҳамияти. 
2. Жисмоний тарбиянинг воситалари. 
Кичик ёшдаги болаларнинг жисмоний тарбияси 
мактабгача таълим педагогикасининг мухим бир бўлими 
саналиб, мактабгача тарбия ёшидаги болаларни уйғун 
ривожлантириш, уларни ҳар томонлама жисмоний тар-
биялашни назарда тутади. Жисмоний тарбиянинг вази­
фаси, бола соғлиғини саклаш, жисмоний сифатларини 
ўстириш, ёш авлодни ақлий ва жисмоний меҳнатга ва 
Ватан ҳимоясига тайёрлашдир. Бу ғоя азал-азалдан ота-
боболаримиз маънавиятида акс этиб келмокда. Жумла-
дан, халқ ижодида «Алпомиш», «Гўрўғли» каби дос-
тонларда ҳам ўз ифодасини топган. «Алпомиш» досто-
нида Ҳакимбекнинг (Алпомишнинг) жисмоний машқ 
қилиш, табиат қўйнида вояга етгани, унинг алплиги 
куйидагича тасвирланади. 
«Алпинбийниш бобосидан қолган ўн тўрт ботмон 
парли ёйи бор эди. Ана шунда етти яшар бола 
Ҳакимбек шу ўн тўрт ботмон ёйни қўлида кўтариб, уни 
тортиб кўйиб юборди. Ёйнинг учи яшиндай бўлиб кет-
ди. Аскар тоғининг катта чўққисини юлиб келди. Ово-
заси оламга ёйилди. Шунда барча халойикдар йиғилиб 
айтди: Дунёда бир кам тўқсон алп эди, алпларнинг 
42 
бошлиғи Рустам достон, охири бу Алпомиш алп 
бўлсин». Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики, 
шахснинг жисмоний камолоти кишилар тарихий та-
раққиётининг барча жабҳаларида улугланган ва 
қадрланган. 
Жисмоний тарбия тўғрисидаги таълимот педагоги-
канинг таркибий қисмидир. Педагогика фанининг бу 
соҳасига тааллукди баъзи бир ҳодисаларни таърифлашда 
«жисмоний маданият», «жисмоний ривожланиш» синга-
ри асосий тушунчалардан ҳам фойдаланилади. 
«Жисмоний маданият» тушунчасига халқ мадания-
тининг бир кисми сифатида қаралади. Жисмоний мада­
ният кишилик жамияти томонидан тўпланган моддий ва 
маънавий бойликлар йиғиндиси, ундан кишиларнинг 
жисмоний камолоти учун фойдаланилади. 
Жисмоний маданият тушунчасига куйидагилар ки-
ради: 
— мехнат ва турмушдаги озодалик; 
— кийим, бино ва хоналарнинг тозалиги; 
— шахсий гигиена ва кун тартибига одатланиш, кун 
давомида тўғри фаолият ва дам олиш, уйку, овқатланиш 
шунга ўхшашлар; 
— табиий шароитда организмни чиниктириш: ҳаво, 
Куёш ва сув ёрдамида; 
— жисмоний машкдар. 
Жисмоний ривожланиш — одам организмидаги 
шакл ва вазифаларнинг ўзгариши, мускулларнинг ор-
тиши, бўйнинг ўсишини ифодалайдиган биологик жа-
раёндир. 
Жисмоний ривожланиш ҳаёт қонунлари муҳит ва 
организмнинг бирлиги асосида амалга ошади. 
Жисмоний тарбия — киши организмини морфоло-
гик ва функционал такомиллашиши, унинг жисмоний 
сифатлари ва қобилиятларини ривожлантириш, ҳаракат 
малакалари ва кўникмаларини шакллантириш ҳамда 
улар билан боғлиқ бўлган билимларни ҳосил қилиш ва 
мустаҳкамлашга йўнатгирилган педагогик жараёндир. 
43 

---

Жисмоний тарбия бола организмининг функционал 
имкониятларини ошириб, унинг аклий фаолиятини му-
ваффақият билан бажаришга кўмаклашади, қўл панжа-
ларининг ҳаракатланиши, нутқни ҳаракатга келтирувчи 
марказнинг ривожланишига ижобий таъсир этади. 
Кун тартибидаги гигиеник ва чиниқтирувчи муола-
жаларни бажариш оркали боланинг билим доираси кен-
гаяди, аклий фаоллиги ортади, у жасурлик, ҳалоллик, 
батартиблик, қатъийлик, мустакиллик ва шунга ўхшаш 
ижобий хулқ меъёрлари ва қоидаларини ҳам эгаллаб 
олади. Жисмоний тарбия машкдари аксарият ҳолларда 
бутун гуруҳ билан бажарилади. Жисмоний тарбияга оид 
машғулотларда, ҳаракатли ўйинларда болаларда жамоат-
чилик, уюшқоқдик интизомлилик каби хислатлар шакл-
ланади. Жисмоний тарбия эстетик тарбия билан ҳам 
чамбарчас боғлиқдир. Жисмоний машклар оркали бола­
лар енгил, чиройли, ифодали ҳаракат килишга 
ўрганадилар, бу сўзсиз, болаларда эстетик ҳисни тар-
биялайди. 
Боланинг соглом ва жисмонан бакувват ва чидамли 
бўлиши унинг иш қобилиятини ўстиради. 
Жисмоний тарбиянинг мақсад ва вазифалари жами­
ят эҳтиёжтари билан белгиланади. Бу эҳтиёж ижтимоий 
тарбиянинг умумий мақсадидан келиб чиқади. Бу 
мақсад ўзида маънавий бойликни, ахлокий покликни, 
интеллектуал сагоҳиятни, жисмоний баркамолликни 
мужассамлаштирган, ҳар томонлама етук ривожланган 
шахсни шакллантиришдан иборат. 
Мактабгача ёшдаги болаларнинг жисмоний тарбияси 
вазифаларини ҳал этишда, уларнинг ёш хусусиятлари 
ҳисобга олинади. Жадал ўсиш ва ривожланиш мактабга­
ча ёшдаги бола организмининг ўзига хос хусусиятидир. 
Аммо система ва вазифаларнинг шаклланиши ҳали ту-
гатяанмаган бўлади. Шунинг учун мактабгача ёшдаги 
бола жуда нозик бўлади. Демак, болаларни жисмоний 
тарбиялаш жараёнида куйидаги вазифалар биринчи да-
ражали ҳисобланади. 
44 
Соғломлаштирувчи вазифалар: болалар соғлигини 
мустаҳкамлаш, организмининг шакл ва функцияларини 
уйғун ривожлантириш, иш қобилиятини ошириш, ҳар 
хил ташки таъсирларга чидамлилигини кучайтириш, 
узоқ умр кўришини таъминлаш. 
Таълимий вазифалар. Мактабгача тарбия ёшидаги бо­
лаларга хос бўлган ўта қабул қилувчанликни, шароит-
нинг ўзгаришига енгил мосланиш қобилияти бир қатор 
таълимий вазифаларни ҳам амалга ошириш имконияти-
ни яратади, чунончи, керакли кўникма ва малакаларни 
шакллантириш, жисмоний сифатлар (чаққонлик кучли-
лик, мувозанат, кўз билан чамалаш кўникмалар)ни тар­
биялаш, жисмоний тарбия ҳақидаги билимларни 
ўзлаштириш. Боладаги ҳаракат кўникмалари: юриш, 
югуриш, велосипед учиш ва ҳ.к. нисбатан енгил шакл-
ланади ва улар боланинг муҳит билан алоқасини осон-
лаштиради. 
Тарбиявий вазифалар. Мактабгача ёшдаги болаларда 
жисмоний муҳитга спорт машғулотларга муҳаббат, улар­
нинг натижаларига, спортчиларнинг ютукдарига 
қизикишни тарбиялаш лозим. Жисмоний машқларни 
бажаришда характер хусусиятлари (уюшқоқлик, кам-
тарлик, кўнгилчанлик ва х.к.) ва аклий вазиятлар 
(ҳалоллик, ҳаққонийлик, ўртокдик ҳисси, ўзаро ёрдам), 
жамоада шуғулланиш малакаси, физкультура асбоблари-
ни эҳтиёт қилиш, топшириқни масъулият билан бажа-
ришларини тарбиялаш, шунингдек, иродавий фазилат-
лар (ботирлик, қатъийлик, ўз кучига ишонч, 
қийинчиликларни енгишда саботлилик, дадиллик ва 
бошкалар)ни намойиш қилиш учун жуда қулай шароит 
яратилади. 
Бизнинг жамиятимизда жисмоний тарбия давлат-
нинг она ва бола тўғрисидаги ғамхўрлигига, меҳнат-
кашлар яшаш шароитларининг доимо яхшиланиб бо-
риши, моддий фаровонлигининг ўсишига асосланади. 
Гигиеник шароишлар. Болаларнинг жисмоний тўғри 
ривожланиши учун гигиеник шароит (бино, майдонча, 
45 

---

жиҳозлар, кийим-бош, пойабзал) яратиш, болалар 
ҳаётининг илмий асосланган режимини (булар оқилона 
овқатланиш, ҳаракатларни ривожлантириш ва орга-
низмни чиниктиришни ўз ичига олади) албатта, бажа-
риш зарур. Шу билан бирга тиббиёт ходимларининг 
доимий назорати, зарурий профилактик ва даволаш 
ишларини олиб бориш талаб этилади. 
Боғчада ҳар бир гурухдар учун хоналар ажратилади. 
Гуруҳ хоналари болаларнинг эркин ҳаракат қила олиши 
ва соф ҳаводан нафас олиши имконини берадиган да­
ражада катта, ёруғ, қуруқ ва иссиқ, деразалари жануби -
шарққа қараган бўлиши керак. 
Гуруҳ хонасининг баландлиги 3—3,5 м бўлиб, ҳар 
бир болага бино сатҳидан 0,5 м
2
жой, тахминан 3 м
3 
ҳаво тўғри келиши хона безаги гигиенага хос, тез тоза 
бўладиган, ёқимли, юмшоқ рангда бўлиши керак. 
Гурухда тартиб бўлишига риоя қилиш керак. Хона 
ёруғлигини тўсадиган оғир ва қалин пардалар, гиламлар, 
юмшоқ мебел, умуман, ортиқча нарсалар бўлмаслиги 
керак. Ҳамма жиҳозлар таълим-тарбия талабига, бола­
ларнинг бўйларига ва гавда тузилишига мое бўлиши ва 
Халқ таълими вазирлиги томонидан қўйилган махсус 
меъёрга жавоб бериши лозим. 
Болаларнинг стол, стуллари анча мустаҳкам ва ен­
гил, тузилиши содда ҳамда осон ювиладиган бўлиши 
керак. Столлар ёруғлик чап томондан тушадиган қилиб, 
жойлаштирилиши лозим. Ю м ш о қ ва кўргазмали 
қуроллар ҳам гигиеник талабларга жавоб берадиган, 
пишиқ, зарарсиз рангда ташқи кўриниши силлиқ 
бўлиши керак. Тарбиячи ўз гуруҳининг гигиеник ша-
роити учун жавобгардир. Хонани болалар сайрга, му-
сиқа машғулотига чиқиб кетгандан кейин шамоллатиш, 
дереза ва зал форточкалари эса йил фаслларидан қатъи 
назар, доимо очиқ бўлиши керак.