Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 
1. Сенсор тарбияси деганда нимани тушунасиз? 
2. Сенсор тарбиясининг мазмуни ва мохиятини 
ёритинг. 
3. Сенсор тарбиясининг мақсадини айтинг? 
4. Сенсор тарбия усулларини айтинг? 
76 
XII боб.
 АХЛОҚИЙ ТАРБИЯ 
Режа: 
1. Ахлоқий тарбиялашнинг назарий асослари. 
2. Ахлоқий тарбиянинг вазифаси ва тамойиллари. 
3. Болалар боғчасида ахлоқий тарбия воситалари. 
«Ахлоқ» ижтимоий тушунчалардан бири бўлиб, 
унинг МОҲИЯТИ шахе хатти-ҳаракатлари, юриш-туриши, 
турмуш тарзи, ҳаёт кечириш тамойиллари, қоидалари, 
шунингдек, ижтимоий муносабатлар мазмунини ифода-
лайди. Шунинг учун ҳам ахлоқ ижтимоий ҳодиса сифа­
тида жамият маънавий - руҳий ҳаётида муҳим аҳамият 
касб этади. 
«Ахлоқ» тушунчаси оила фикри асосида тартибга 
солинувчи фаолият тарзида кишилик жамиятининг илк 
босқичида шаклланган. Демак, «ахлоқ» тушунчаси 
қадим-қадимдан ижтимоий фалсафий, психологик, пе­
дагогик, тарихий, бадиий, этнографик ва маданият-
шунбеликка оид асарларда ушбу тушунча турли кўлам-
ларда ишлатиб келинган. Ахлоқ (хулқ-атвор демакдир)— 
ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, ижтимоий 
тартиб қоида бўлиб, бу тартиб қоида ижтимоий 
ҳаётнинг барча соҳаларида кишиларнинг хатти-
ҳаракатини тартибга солиш вазифасини бажаради. 
Ахлоқ шахс тарақкиётининг юқори босқичи бўлган 
маънавий мойилликни асосини, пойдеворини ташкил 
этади. 
Ахлоқ кишиларнинг хулқ-атвор меъёрлари ва 
қоидаларини, уларнинг ўз-ўзига, бошқа кишиларга, 
меҳнатга, жамиятга муносабати каби ахлоқий тушунча-
ларни ўз ичига олувчи ижтимоий онгнинг алоҳида шак-
77 

---

лидир. Ахлоқ тарихий хусусиятга эга, чунки у кишилик 
жамиятда авлоддар томонидан тўпланган ахлоқий таж-
рибалар ва муносабатларни акс эттиради. Зеро, ах-
лоқсиз, ахлоқий талаб ҳамда уларда ифода этилган 
ғояларсиз шахснинг рухан ва жисмонан етуклигининг 
асоси бўлган маънавий комиллик шаклланади. Демак, 
инсоннинг баркамоллиги, аввало, унинг маънавий 
жиҳатдан етуклиги билан белгиланади. 
Бизнинг назаримизда, шахе маънавияти унинг он-
гида кечадиган ижобий мазмунга эга ўй фикрлари, ни-
ятлар, ғоялар, назария ва таълимотлар мазмунининг 
амалий фаолиятидаги татбикида намоён бўлувчи руҳий 
жараёндир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, шахе 
маънавияти асосида ижобий мазмунга эга бўлган
а
ўй 
фикрлар, ниятлар, ғоялар, назариянинг ва таълимотлар 
мазмунини тушуниб етишишини эътиборга олиш лозим. 
Демак, узбек халкининг маънавияти ҳакиқатгўй ва адо-
латли бўлиш, жаҳолат ва қабихлик йўлини тўсиш, ин-
сонийлик, мехр-шафқат, маърифат, дўстлик, мардлик, 
биродарлик, меҳмондўстлик, поклик, хуш хулклилик, 
инсоф, ватанпарварлик каби инсоний фазилатларни 
сингдиришга чақиради. 
Қадим-қадимдан ўзбек ва шарқ классиклари ижоди-
да ахлоқ-одоб масаласи марказий ўрин эгаллаб келган. 
Кайковуснинг «Қобусномаси»дан тортиб, Ал-Хоразмий, 
Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Алн ибн 
Синоларнинг назмий ва насрий асарларида Юсуф Хос 
Ҳожибнинг «Кутадғу билик», Аҳмад Югнакийнинг 
«Ҳибатул ҳақойиқ» (Ҳақиқат совғалари), Имом Исмо-
ил ал-Бухорийнинг «Ал адаб Ач-Муфрат каби» жаҳонга 
машҳур асарларида Алишер Навоийинг ўлмас шеърия-
тида, Мунис, Хоразмий каби шоирлар асарларида ах-
лоқ-одоб масалалари ёритилган. 
Кошифийнинг асарларидаги таълим-тарбия, ахлоқ 
масалалари кўпчилик учун андоза, намуна, одоб меъёри 
сифатида қисқа асосли, лўнда қилиб ёзилган. Коши­
фийнинг фикрича, инсон фазилати унинг эгаллаган 
78 
таълим-тарбиясига боғлиқ. Шундагина у одобли 
ҳисобланиши мумкин. «Одоб - бу қалбни ёмон 
сўзлардан ва ножўя хулкдан сакдай олиш, ўзини ва 
ўзгаларни хурмат қила билишдир»,- дейди олим. 
Навоий эса «Одобли инсон барча одамларнинг ях-
шисидир ва барча одамлар ичида ёқимлироғидир» -
дейди. Бу билан эса у кишиларнинг инсонийлик белги-
си унинг одобли, ахлокди эканлиги билан ўлчанади, деб 
таъкиддайди ва барча инсонларни яхши хулкди бўлишта 
чақиради. 
Шунингдек, Навоийнинг «Маҳбубул қулуб» асарида 
одоб, ахлоққа оид ғоялар илгари сурилган. Унинг бир-
дан-бир орзу-умиди, идеали инсонга бўлган меҳр-
муҳаббат, самимийлик эди: «Донишмандлар айтибдур-
ларким, одобли инсон барча одамларнинг яхшилиги ва 
барча халкдар учун ёкимлидир. У мансабдор кишилар-
дан гўзалроқ ва бадавлат одамлардан ҳурматлирокдир. 
Ёшларни кўзга улуғ қилиб кўрсатадиган нарса одобдир». 
Қошғарий: «Инсонларда оқ кўнгиллилик, бағри-
кенглик, меҳнатсеварлик, софдиллик, ростгўйлик, са-
хийлик, виждонлилик, иродалилик, қатъиятлилик каби 
фазилатлар, бўлиши шарт ва булар инсоннинг барка-
моллигидан далолат беради, - дейди, аммо хасислик, 
олғирлик, очкўзлик, ғирромлик, пасткашлик, туҳмат-
чилик, хоинлик, ёлғончилик кишиларни бебурд, ах-
лоқсиз қилиб қўяди. Бундай салбий хислатлар уларни 
обрўсизлантиради, ҳаётини издан чиқаради, нотўғри 
йўлга бошлайди. Пасткаш, бахил одамдан яхшилик ку-
тиш мевасиз дарахтдан мева кутишга ўхшайди». Одобли 
бўлишнинг фазилати тўғрисида шеър ва достонлардан, 
адабий манбалардан жуда кўплаб парчалар, шеърий 
мисралар келтириш мумкин. Одобли, яхши хулкди 
бўлиш тўғрисида доно халқимиз тўқиган кўплаб мақол 
маталлар асрлар оша оғиздан-оғизга ўтиб келмокда: 
Одобинг-обрўйинг. Одоб-кишининг зебу зийнати. Ол-
тин олма — одоб ол. Яхшиликка яхшилик ҳар кишининг 
ишидир, ёмонликка яхшилик эр кишининг ишидир. 
79 

---

Мактабгача тарбия ёшининг ўзига хос томони шун-
даки, бу ёшда болалар ахлокий тушунча ёки хулқни сўз 
билан а н и қ таърифлаб беролмайдилар. Пекин болалар 
боғчасидаги тўғри талқин воқеаларнинг умумий маъно-
сини англаб олишга ёрдам беради. Агар болалар 
бошқаларда яхши хулқ намуналарини кўрсалар ўзлари 
ҳам уларга ўхшашга харакат қиладилар. Ахлокий тар­
биянинг ғоявий асоси унинг мақсади вазифаси ва та-
мойилларини белгилайди, руҳий педагогик асоси эса 
болалар боғчасида ахлокий тарбия беришнинг вазифа­
си ва мазмуни воситалари ва методини ҳамда педаго­
гик шарт-шароитини белгилаб беради. Мактабгача тар­
бия ёшидаги болаларни ахлокий жиҳатдан тарбиялаш 
вазифаси ва мазмуни боланинг маънавий дунёсини, 
унинг онгини, ахлоқий ҳисларини, шахсий сифатлари 
ва хулкини тарбиялаш ва ривожлантиришни тақозо 
этади. 
Ахлокий тарбия вазифаларига куйидагилар киради: 
1. Болаларда ахлоқий ҳис-туйғулар, тасаввурлар ва 
хатти-ҳаракатларни тарбиялаш. 
2. Хулқ маданиятини ва ижобий сифатларни тарбия­
лаш. 
3. Шахсда ахлокий ҳис-туйғуларни тарбиялаш. 
4. Хулкдаги салбий томонларни барҳам топтириш. 
Бу тарздаги умумий вазифалар ёш гуруҳдари бўйича 
аникдаштирилади ва ўкув-тарбия жараёнининг мазму-
нида ўз аксини топади. Ахлокий тарбиянинг асосий та­
мойиллари куйидагилар: 
— ғоявий ва тарбиявий ишнинг маълум мақсадга 
қаратилганлиги; 
— таълим-тарбия ишига бола шахсини хурмат қилган 
ҳолда ёндашиш; 
— ахлокий тарбия ишини ҳаёт ва замон билан 
ҳамнафаслиқда олиб бориш; 
— болаларнинг фаоллиги; 
— жамоада тарбиялаш; 
— тарбиявий ишнинг тизимлари ва изчиллиги; 
80 
— таъсирчанлиги; 
— оила, боғча ҳамда катталар тарбиявий таъсири-
линг бирлиги; 
— боладаги ижобий шароитларга суяниш; 
— бола шахсини ҳар томонлама ривожлантиришни 
кўзда тутиш. 
Болалар богчасида ахлокий тарбия бериш ҳар хил 
воситалар ёрдамида амалга оширилади. Аввало, бола­
ларни ҳар хил фаолиятлар воситасида катталар мехнати 
эилан таништириш, машғулотларда ва машғулотлардан 
гашқари вақгларда таълим бериш, кун давомидаги 
маиший, мустакил, бадиий фаолиятда, кўнгил очиш-
ларда катНаштириш оркали бу иш ҳал этилади. Ҳар хил 
байрамлар. Санъат воситалари, ижтимоий ҳаёт 
воқеалари, болалар бадиий адабиёти, мусика, ашула, 
гасвирий ва амалий санъат, ўйинчоқ ва ўйин материал-
лари, оммавий ахборот воситалари, ойнаи жаҳон ва ра­
цио, кино ва диафильмлар, диапозитивлар ва бошкалар 
болаларнинг ахлоқий тарбиясига катта таъсир кўрсата-
ди. Бундай воситалардан маълум бир изчиллик ва ~ти-
зимлилик билан фойдаланилгандагина болаларнинг ах-
ЛОҚИЙ тарбиясига ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. 
Юқоридаги айтилганлардан хулоса шуки, ахлоқ 
одоб ўзбек миллати ҳаётининг мазмуни ҳисобланади. 
Қаерда, қайси жамиятда, қайси давлатда яхши хулқ 
қарор топса, ўша жамиятдаги кишиларнинг ҳаёти фаро-
вон, турмуши тинч, одамлари бой-бадавлат бўлади.