Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
AQLI ZAIF O„QUVCHILARNING O„QISH MALAKALARINI 
SHAKLLANISHINING ILMIY – PEDAGOGIK ASOSLARI 
 
I.S. Xamrayeva  TDPU o„qituvchisi 
O‗qish – murakkab psixofiziologik jarayondir. O‗qish jarayonida ko‗rish, nutq – 
harakat, nutq – eshitish analizatorlari ishtirok etadi. Bu jarayon asosida 
―analizatorlarning murakkab o‗zaro harakat mexanizmlari va ikki signal 
sistemasining vaqtinchalik aloqasi‖ yotadi, deb yozadi B.G.Ananev. 

---

219 
O‗qish ko‗rish idroki orqali harflarni bilish va farqlashdan boshlanadi. Shu 
asosida harflarni ma‘lum tovushlarga mos kelishi yuzaga keladi. Nihoyat so‗zning
tovush shakli va uning mazmun o‗qilayotgan matnni, gapni tushunishni vujudga 
keltiradi. O‗qish jarayonida ikki shartli tomonni belgilash mumkin: 
1. Texnik (ko‗ruv obrazi yozilgan so‗zning talaffuziga mos kelishi). 
2. Mazmuni, ya‘ni, bu o‗qish o‗qish jarayonining asosiy maqsadi hisoblanadi. 
Tushunish so‗zning tovush shakli va uning ma‘nosi bilan bog‗lanishi asosida 
ro‗yobga chiqadi. O‗qish jarayonining mana shu tomonlari o‗rtasida ajartib bo‗lmas 
aloqa mavjud. 
O‗qish – bu nutqiy faoliyatning bir turi bo‗lib, bunda harflar kodi tovushlar 
axboroti orqali qabul qilinadi. 
Psixologik 
tadqiqotlarda, 
jumladan, 
L.I.Aksenova 
tadqiqotlari 
shuni 
ko‗rsatadiki, bolalarni savodga o‗rgatishda, avvalo, ovoz chiqarib, keyin esa ichki 
nutq orqali (ichida) o‗qishga o‗rgatiladi. Bu esa, yozuv axborotlarini o‗rganishda 
ham ancha qo‗l keladigan uslublardan biri bo‗lib hisoblanadi. Bu uslub ayniqsa, 
aqliy nuqsoni bo‗lgan o‗quvchilar uchun yordam beruvchi uslub hisoblanib, bu 
ko‗rish, eshitish hamda fikrlash komponentlari bilan bog‗liqdir. Shu sababli ham 
xattoki, yordamchi maktablarning 3 – 4 – sinf o‗quvchilari ichki nutq orqali 
o‗qishdan ko‗ra, ovoz chiqarib o‗qishda matn mazmunini yaxshiroq
o‗zlashtiradilar.
51
Tovush analizi va sintezidagi kamchiliklar, nutqning talaffuz tomonidan 
buzilishlari, ko‗rish idrokining pastligi, ish harakati va diqqatning sekinlashuvi, lug‗at 
boyligining 
kambag‗alligi 
va 
nutq 
tuzilishining 
grammatik 
tomondan 
rivojlanmaganligi mantiqiy bog‗liqlikni tushunishdagi qiyinchiliklar – bularning 
barchasi aqli zaif o‗quvchilarni matnni o‗qishdagi bir qancha kamchiliklarga olib 
keladi: matndagi so‗zlarni tushurib qoldirish, so‗zlar o‗rnini almashtirish, harflarni, 
bo‗g‗inlarni almashtirish, satr qatorlarini yo‗qotib qo‗yish va boshqalar shular 
qatoriga kiradi. O‗qitishning birinchi yilida bolalar to‗g‗ri tempda o‗qish qoidalariga 
rioya etmaydigan, mantiqiy to‗xtashlarni buzadilar, nafasni noto‗g‗ri taqsimlaydilar. 
Normadagidan baland yoki normadagidan past ovozda o‗qiydilar. O‗qilayotgan 
matnning tezroq va tushungan holda o‗qilishi, albatta, uni ifodali o‗qishga ham olib 
keladi.
52
―Taniqli psixolog T.G.Egorov o‗qish malakasini shakllantirishda quyidagi 4 ta 
bosqichni belgilagan: 
1. Tovushni va harf ifodasini o‗zlashtirish. 
2. Bo‗g‗inlab o‗qish. 
3. O‗qishda sintetik usullarini qo‗llash bosqichi. 
4. Sintetik o‗qish bosqichi. 
51
Аксенова А.К. Методика обучения русскому языку в специальной (коррекционной) школе. 
М.: Владос, 2004. 
52
Аксенова А.К. Методика обучения русскому языку в специальной (коррекционной) школе. 
М.: Владос, 2004. 

---

220