Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

28
 David G. Myers. Psychology, © 2010 by Worth Publishers. 267 pege.

---

158 
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki 
ma'lum darajada esda olib qolinadi, ya'ni esimizda saqlanib qoladi va qulay 
sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, 
fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik 
esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar 
maktabda o‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga 
tushiradilar.
29
Ta‘kidlanishicha, inson bilimlarning 80% qismini ko‘rish a‘zosi orqali olar 
ekan. Qolganlarini esa eshitish va boshqa sezgi a‘zolarimiz orqali qabul qilar 
ekanmiz. Qo‘rlik muammosining naqadar jiddiyligi shundan ko‘rinib turadi. 
Xotira: eslash, esda olib qolish, unutish, bilish, qayta esga tushirish jarayonlari 
kishining ijtimoiy mehnat faoliyatining asosini tashkil etadi. Maxsus defektologiya 
fanida qilingan va qilinayotgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ko‘rlarda xotira 
me‘yorl ko‘ruvchi shaxslar xotirasidan nafaqat hajmi jihatidan, balki o‘ziga xos 
ko‘rinishlari, rivojlanish xususiyatlari bilan ham ajralib turar ekan. Demak ko‘rlik 
nuqsoni qo‘zg‘alish va tormozlanish deb nomlangan asab jarayonlarining 
mutanosibligini ham buzar ekan. Buning oqibatida, xotira tezligi pasayadi. Olib 
borilgan tadqiqotlar bu toifa bolalarning materiallarni eslab qolishlari kam 
samaradorligi bilan izohlanar ekan. Bu bolalar xotirasi nafaqat hajmi jihatidan, 
balki eslanayotgan materialni tushunib eslashlari ham buzilar ekan. Tushunib 
eslash yoki mantiqiy eslash ma‘lumki, idrok jarayoni bilan uzviy bog‘liq. Demak, 
eslab qoluvchi shaxs materialini ko‘rmagach uni to‘la, atroflicha idrok eta olmaydi. 
Bu yog‘i esa barchaga ma‘lum. To‘la idrok etilmagak narsa va hodisalar tushunib 
qabul etilmagach, uzoq muddat eslab qolinmaydi. Buning oqibatida, «zanjir 
reaktsiyasi» kabi bola tafakkurini tashkil etuvchi tahlil, tasnif, umumlashtirish, ... 
jarayonlar yuzaki, samarasiz amalga oshadi. Buning oqibatida esa yana yuqoridagi 
kamchilik fikrlash kamchiliklari yuz beradi. Me‘yorli bolalarda ma‘lumki, 
berilayotgan materiallarning bolalar tomonidan boshi va oxiri yaxshi 
o‘zlashtiriladi. Ko‘rish nuqsoni bor bolalarda bu holat boshqacha namoyon bo‘lar 
ekan. Ya‘ni, bu bolalar berilayotgan materiallarning boshlang‘ich qismini yaxtam 
o‘zlashtirib, tez charchashlari oqibatida oxirida berilayotgan materiallarni qiyin 
yoki kam o‘zlashtirar ekanlar. Shu narsa diqqatga sazovorki, ko‘r va zaif ko‘ruvchi 
bolalar xotira hajmida, eslab qolish tezligida, mexanik xotira va mantiqiy xotira 
jarayonlari boyicha bir-biridan keskin farq qilar ekanlar. 
Ma‘lumki, tasavvurlarning saqlanishi ko‘rish o‘tkirligiga ham bog‘liq. Ko‘r 
va zaif ko‘ruvchilarni ko‘rgazma-harakat tarzda o‘qitish xotira jarayonlariga 
birmuncha ijobiy ta‘sir etar ekan. Ko‘rlar tomonidan narsalarni bilish me‘yorl 
bolalarga qaraganda bir muncha sekin, hamda to‘la bo‘lmaydi. Bu toifa bolalarga 
xos narsalardan yana bir tomoni, ular narsalarni o‘ziga xos xususiyatlar bilan bilib 
olar ekanlar. Bu bolalar egallangan materiallarning bir qisminigina esga tushira 
olar ekanlar. Bu bolalar oliy asab tizimlarida tormozlanish jarayonlarining