Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги навоий кон-металлургия комбинати

Биринчи ҳолат учун М (3-а – расм)заррачанинг қаттиқ қисми бемалол ётадиган қуруқ қум қиялигини қабул қиламиз.

Барча заррачаларни Р икки тузилишга: АБ қиялиги линиясига нормал Ň ва тегишли Тажратиб оламиз. Т кучи заррачани қиялик бўйлаб пастга суришга интилади, бироқ унга нормал босимга пропорционал бўлган Т* ишқаланиш кучи қаршилик кўрсатади, яъни Т= f N, бунда φ – ишқаланиш коэффициенти, ва бунда:

Т = Рśíņ ά, Т* = ƒ Р соѕ α, ƒ = ţġ α

ƒ = ţġ φ бўлганлиги сабабли, якуний натижада қуйидагини ҳосил қиламиз:

α = φ ,

яъни сочилувчан тоғ жинслари қиялигининг чегаравий бурчаги ушбу жинснинг ички ишқаланиш бурчагига тенг ва табиий қиялик бурчаги номига эга.
Иккинчи ҳолатда эса, вертикал қияликнинг бироз чегаравий баландлигида h мувозанатнинг бузилиши, горизонтга α бурчак остида эгилган АВ сирпаниш ясси юзаси бўйлаб содир бўлади (3.б-расм).
АБВ ўпирилувчан призмага таъсир кўрсатувчи барча кучларнинг мувозанати тенгламасини тузамиз, бунинг учун эса призма массасидан тегишли ташкил этувчини топамиз:

Призма сирпанишига қаршилик кўрсатувчи куч, фақат текислик бўйлаб ва тенг бўлган с уланиш кучи бўла олади, бироқ сирпаниш призмасининг устки қисмида босим нолга тенг, пасткисида эса - максимал бўлиб қолади, унда ўртача ҳисобда уланиш кучларининг фақат ярмини ҳисобга олиш керак.



Назорат учунсаволлар:

1. 
   Тоғ жинслари массивидаги кучланишни қандай сабаблар юзага келтиради?
   
2. 
   Массивнинг кучланган ҳолати қандай турларга ажратилади?
   
3. 
   Тектоник кучларнинг тоғ жинслари массивларининг кучланган ҳолатига ҳаракатини тушунтириб беринг?
   
4. 
   Массив чегаравий мувозанатининг асосий шартини - Мор-Кулан нисбатини тушунтириб беринг?
   
5. 
   Боғланмас жинслар, мукаммал жинслар билан қўшилган, уланиш ва ичқи ишқаланишга эга бўлган қияликларнинг мувозанатланиш шартлари нимаси билан фарқ қилади?
   

Адабиётлар:

1.Астафьев Ю. П. Фойдали фазилмалар конларини очиқ усулда қазиганда тоғ жинслари массивининг ҳолатини бошқариш.- Киев-Донецк.: Олий мактаб, 1986.21-б.

2.Арсентьев А.И. ва б. Бортлар турғунлиги ва карьерларнинг қуритилиши.- М.: Недра, 1982.- 165 с.
3.Баклашов И. В. ва б. Жинсли массивлардаги механикавий жараёнлар.- М.: Недра, 1986.
4.Турчанинов И.А. ва б. Тоғ жинслари механикаси асослари.- Л.: Недра,1989.