Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

 
8-мавзу. Тушунча. Ҳукм
1. Тушунча – нарса ва предметларнинг умумий, муҳим белгиларини 
акс эттирувчи мантиқий шакл 
2. Тушунчаларнинг турлари. Тушунчаларни таърифлаш
3. Ҳукм тафаккур шакли сифатида. Оддий ҳукм ва мураккаб 
ҳукмлар. Ҳукмлар ўртасидаги муносабатлар 
4. Савол фикрнинг махсус шакли сифатида. Мантиқан тўғри ва 
нотўғри қўйилган саволлар. Меъёр ва ҳукм
Тушунча нарса ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим белгиларни акс 
эттирувчи тафаккур шакли бўлиб, тушунчалар объектив борлиқни инсон 
онгида акс этиши натижасида пайдо бўлади. Тушунча воқеликдаги нарса 
ва ҳодисаларнинг умумий жиҳатларини акс эттиради. Одам ҳамма нарсага 
эга бўлган барча хусусиятлар – уй, дарахт, машина, китоб кабиларда 
уларга тегишли бўлган белгиларни акс эттиради. Нарсанинг белгилари 
чексиз. Масалан, балиқ тушунчасини олсак, у умуртқали, жонли 
мавжудот, нафас олади, озиқланади, кўпаяди, ўлади, унинг фақат 
балиқларга хос муҳим белгиси ойқулоқ билан нафас олиши ва сувда ҳаёт 
кечиришидир. Бу балиқнинг ўзига хос, муҳим, умумий белгисидир.
Муҳим белги нарсаларнинг асосий томони, моҳиятини ифодалайди. 
Масалан, миллатнинг муҳим ва фарқли белгилари – тил бирлиги, эътиқод 
бирлиги, чегара бирлиги, иқтисодий бирлик ва маданият бирлигида намоён 
бўлади. Бу белгиларнинг бирортаси бўлмаса миллат миллат бўла олмайди. 
Тушунча сўзда ифодаланади, сўз эса мантиқий аҳамиятга эга бўлади.
Турли сўзлар маълум бир тушунчани ифодаласа, синоним (ўхшаш) 
дейилади. Масалан, ер, замин, тупроқ, қуёш, офтоб, кун сўзларида 
ифодаланган тушунча нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини акс эттирса, 
илмий тушунча ҳисобланади. Масалан, ҳаёт – тириклик манбаи, жонсиз 

---

73 
табиатдан фарқли бўлиб, оддий тушунчадир. Агар ҳаёт модда алмашиши 
натижасидаги ривожланиш экани кўрсатилса, илмий тушунча бўлади.
Тушунча воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни акс эттиради ва уни 
турлича тилда айтилса ҳам мазмун-моҳияти ўзгармайди: 
Китоб – книга – book –  ۥبات ک 
Ном – тушунчаларнинг нарса ва ҳодисаларнинг ўзини билдирадиган 
сўз ва сўз бирикмалари билан ифодаланиши бўлиб, якка нарсаларни 
(Тошкент, Наманган, Бухоро), бир гуруҳ нарсаларни (халқ, ўрмон, шаҳар) 
ҳодиса ва жараёнларни (рефлекс, ҳаракат, тўй) акс эттиради. Бир 
нарсанинг номини ўзгартириш билан унинг ўзини ҳам ўзгартириб 
бўлмайди. Ҳар қандай тушунча ўзининг мазмуни ва ҳажмига эга бўлиб, 
тушунчанинг мазмуни унда ифодаланган нарсалар белгиларининг 
йиғиндисидан иборат. Тушунча ўз мазмунида унда ифодаланган 
нарсаларнинг муҳим ва умумий белгиларини акс этиради.
Тушунчанинг ҳажми тушунчалар акс этган нарсалар йиғиндисидан 
иборатдир. Агар тушунчалар оламдаги нарса ва ҳодисаларни тўғри акс 
эттирса тўғри тушунча дейилади. Агар тушунчалар нарса-ҳодисаларни 
нотўғри акс эттирса ёлғон тушунча дейилади. Борлиқдаги нарса-
ҳодисаларнинг моҳияти чуқур англашилиб бориши билан тушунчаларнинг 
мазмуни ва ҳажми ҳам ўзгариб боради. Тушунча мазмунининг ўзгариши 
унинг ҳажми ўзгаришига олиб келади, шунингдек, тушунчалар ҳажмининг 
ўзгариши ҳам унинг мазмуни ўзгаришига олиб келади.
Тушунчалар ҳажми жиҳатидан якка ва умумий тушунчаларга 
бўлинади. Якка тушунчалар объектив оламдаги айрим, алоҳида нарса-
ҳодисаларнинг умумий ва муҳим томонларини акс эттириш орқали ҳосил 
бўлади (Самарқанд, Фарғона, Хоразм). Бир ёки бир неча гуруҳ 
нарсаларнинг муҳим ва умумий томонларни акс эттирувчи тушунчалар 
умумий тушунчалар дейилади (китоб, жамият, фабрика, эстрада, 
адабиёт, компьютер). Чегараланган аниқ тушунчалар маълум миқдордаги 
нарсаларни умумий акс эттиради (Ўзбекистон шаҳарлари, олий ўқув 
юртлари). Умумий тушунчалар чегараланмаган миқдордаги нарсаларни 
ҳам акс эттириши мумкин (шаҳар, олимпиада, олам, кроссворд, автобус, 
коллеж). Умумий тушунчалар ҳажми йўқ (ноль) тушунчаларни ҳам акс 
эттиради (сув париси, жин, туш, хаёл, руҳий кечинмалар). Тўплама 
тушунчалар бир тўплам, бир гуруҳ нарсаларнинг бир бутун, яхлит ҳолда 
акс эттирилишидир (халқ – яратилган, Аллоҳ яратган махлуқотлар ичида 
ақли ва тафаккури, ижодкорлик қобилиятига эга инсонлар). 
Тушунчалар мазмунига кўра, конкрет ва абстракт тушунчага 
бўлинади. Реал нарса-ҳодисаларни акс эттирувчи тушунча конкрет (ер, 
ўйинчоқ, стол) тушунча, нарсадан фикран ажратиб мавҳумлаштирилган, 
маълум хусусият ва белгилар акс эттирилган тушунча абстракт (соғинч, 
баҳс, мўъжиза, қаҳрамон) тушунча дейилади. Тушунчалар нисбатдош ва 
нисбатсиз, ижобий ва салбий бўлади.