Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Европа Уйғониш даври мантиқ илми табиатшунослик фанининг 
ривожланиши илмий услуб масалаларига эътиборни кучайтирди. 
Ф.Бэкон, Р.Декарт, Т.Гоббс, Г.Лейбниц Европа Уйғониш даври мантиқ 
илми ривожига катта ҳисса қўшдилар.
Френсис Бэкон (1561-1626) «Янги Арганон», «Фанларнинг буюк 
уйғониши», «Фанларнинг афзалликлари» асарларида илмий индукция 
методини ишлаб чиқди ва Арастунинг мантиқий таълимотини танқид 
қилди. Бэкон фикрича, силлогизм – гаплардан, гаплар эса сўзлардан 
тузилади, сўзлар нарсаларни билдиради. Сўзда ифодаланмаган тасаввур 
хато бўлса силлогизм бузилади. Бэкон индукциянинг ёрдамчи усулларини 
яратди ва индукцияни хулоса чиқаришнинг асосий шакли деб билди. 
Истисно қилишга асосланган индукция назариясини исботлаб, 
индукциянинг мақсади максимал даражада фактик материалларни 
таққослаш ва ўрганилаётган воқеаларнинг номуҳим томонларини 
истисно қилиш ва шу асосда уларнинг муҳим томонларини аниқлашдир, 
деган ғояни илгари сурди. Бэкон мантиқни илмий услуб ҳақидаги фан 
эканлиги, илмий услубни қўллаш янги ҳақиқатларни очишга олиб 
келишини эътироф этган.
Т.Гоббс (1588-1679) Бэконнинг йўлини давом эттириб, «Фалсафа 
асослари» асарида мантиқий тушунчаларни таърифлашга катта аҳамият 
берди. Гоббс тил ва тафаккур бирлигини тан олган ҳолда, ҳукмлар чин 
ёки хато бўлиши мумкин дейди. У номларни тушунчалар билан, гапларни 
ҳукмлар билан тенглаштиради. Гоббс фикрича, силлогизм учта гапдан 

---

69 
иборат бўлган мулоҳазадир. Учинчи гап иккита аввалги гапдан келиб 
чиқадиган мулоҳазалардир. Гоббснинг тафаккур қонунлари ҳақидаги 
фикрлари аҳамиятлидир. Гоббс фикрича, айният қонуни аниқлик шарти 
сифатида талқин қилиниши, сўз доимо бир маънода ишлатилиши керак. 
Бу ҳақиқатга эришишнинг биринчи талабидир. Исботлаш хулосалар 
занжири, силлогизмлар унинг алоҳида халқаларидир. Гоббс мантиғида 
рационализм устунлик қилса ҳам, мантиқ фанига генетик таърифлашни 
киритди. Унинг фикрича, нарсаларнинг қисмларини санаш орқали ҳам 
таърифлаш мумкин, фақат таъриф исботлашнинг асоси бўла олади. 
Мантиқнинг вазифаси нарсаларни тушунишда ёки билимларни бошқа 
кишиларга етказиб беришда ақл фойдаланадиган белгилар табиатини 
ўрганишдан иборат.