Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Бўлиш қоидалари. 1. Бўлиш тенг ҳажмли бўлиши керак, бўлинувчи 
тушунчанинг ҳажми бўлинмаларга тенг бўлиши керак.
2. Бўлиш бўлишга асос қилиб олинган асосида изчиллик билан давом 
этиши керак. Бошқа асосга ўтиб кетмаслик лозим. 
3. Бўлиш бўлаклари – бўлинма бир-бирини истисно қилиши керак. 
4. Бўлиш тўғри, изчил бўлиши ва унда сакраш бўлмаслиги керак. 
Классификация (турларга бўламан) бир-бирига ўхшаш ва фарқ 
жиҳатларига кўра, маълум гуруҳ, синф, тур туркумларга бўлишдир. 
Табиий классификацияда нарса-ҳодисаларнинг муҳим белгиси, уларда 
амал қиладиган қонуниятларга қараб синф, гуруҳларга бўлинади ва 
нарсаларнинг белгилари ҳисобга олинади, бу эса нарсанинг хусусияти 
ҳақида фикрлашга имкон беради. Ёрдамчи классификация бошқа синфга 
тегишли нарсалар орасида индивидуал нарсаларни осонроқ топиш ва 
фарқлаш учун қўлланилади: 
НамМИИ 
Молия факультети
 1у-08, 2у-08, 2ау-08 гуруҳи. 
Ёрдамчи классификация нарсаларнинг моҳияти ҳақида хабар 
бермайди. Сунъий классификация нарсаларни ташқи томондан сунъий 
равишда ифодалайди (китоблар каталоги).
Табиий классификация илмий классификация деб аталади, чунки 
унда нарса-ҳодисаларнинг қонуниятли боғланишлари, белгилари асос 
қилиб олинган. Илмий классификация нарсалар, уларнинг гуруҳи, синфи, 
турлари ҳақида хулоса чиқариш, умумий жараёнларни очишга ёрдам 
беради. Унда нарсалар энг умумий ва энг муҳим белгилар асосида 
тақсимланади, гуруҳларга бўлинади (Менделевнинг кимёвий элементлар 
даврий системасидаги кимёвий элементлар атомлари оғирлигига қараб 
жойлаштирилган).
Тушунчаларни таърифлаш (дефиниция) тушунчанинг мазмун-
моҳияти, муҳим белгилари таърифлашда акс этади. Таърифлаш орқали 
билишнинг қуйидаги вазифалари ҳал этилади: 
а) тушунчада акс этувчи нарсанинг муҳим белгиларини кўрсатади; 
в) тушунчани ифода қилувчи сўзнинг маъносини очиб беради; 
с) термин ҳосил қилишга ёрдам беради. 
Квадрат тушунчасининг белгилари тенг томонли, тўғри бурчакли 
кўпбурчак, геометрик фигура ва бошқалар. Квадратнинг ўзига хос 
хусусиятлари тенг томонли ва тўғри бурчакли тўртбурчак бўлишидир. 
Таърифлаш илмий билишда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, 
таърифлашнинг номинал ва реал турлари мавжуд. Номинал (юнонча 
nomina – исм, ном) таъриф маълум нарса-ҳодисаларни ифодалайдиган сўз 
ёки терминнинг асл маъносини билишда ишлатилади.
Масалан, режа – форс-тожик тилидан олинган бўлиб, бирор ишни 
тартиби билан ва ўз вақтида бажариш учун олдиндан белгилаб олинган 
аниқ ёки тахминий мўлжал, чизиқ, тартиб, қоидадир. 

---

76 
Номинал таъриф берилган терминнинг маъносини очиш учун 
қўлланилса, реал таърифда тушунчани ифодалаган сўз, термин эмас, балки 
тушунчада ифодалаган предметнинг моҳияти ва муҳим белгилари очиб 
берилади (биология юнонча bio – ҳаёт, logos – таълимот сўзларидан 
олиниб, ҳаёт ҳақидаги фан деган маънони билдиради (номинал таъриф). 
Биология – ҳаёт қонунлари ва жонли мавжудотларнинг ўсиши ҳақидаги 
фандир (реал таъриф).
Генетик таърифда тушунча ифодалаган нарса-ҳодисанинг келиб 
чиқиши, таркибий тузилиши ифодаланади (Самарқанд шаҳри бундан 2500 
йил аввал бунёд этилган, Ўзбекистоннинг жанубий-ғарбий ҳудудида 
жойлашган Самарқанд вилояти маркази).