|
ўзини тийиш, турмуш ўртоғига хиёнат қилмаслик, зебу зийнатга
берилмаслик) қатъий риоя қилиш лозим.
Қадимги Хитой ахлоқий тафаккури даочилик ва конфуцийлик
таълимотлари негизида шаклланган. Лао-цзи фикрича, борлиқда «дао» деб
аталадиган, унинг уйғунлигини таъминлаб турадиган объектив қонуният
амал қилади. Инсон ҳам ана шу қонуниятга бўйсунади ва оқибатда
ахлоқий комилликка йўл тутади, ундаги барча салбий хислатлар,
ахлоқсизликлар даога нисбатан хилоф хатти-ҳаракат натижасидир.
Конфуцийнинг ахлоқий қарашлари «Суҳбатлар ва мулоҳазалар»
китобида афоризм, ҳикмат ва пандномалар шаклида баён этилган. Унинг
фикрича, инсон тақдирини «Осмон» қонуни белгилайди, одамларнинг
табақага бўлиниши, қисматни ўзгартириб бўлмайди. Император – осмон
ўғли, у осмон остидагиларнинг барчасига ота. Демак, подшо – подшо, ота
– ота, мулозим – мулозим, ўғил – ўғил бўлиши даркор. Инсон бу
қонуниятларни ўрганиб, ўзлаштириб олиши учун жамиятдаги ўрни,
мавқеи, даражаси ва бурчини яхши билиши зарур.
Қадимги Юнон ахлоқий тафаккури ривожига Демокрит, Суқрот,
Афлотун, Арасту, Эпикур катта ҳисса қўшганлар. Демокрит (мил. ав. 460-
370 й.) ақл инсон маънавияти, ахлоқи негизини ташкил этади ва унинг
такомили билан бахтга эришиш мумкин деган ғояни илгари сурган. Унинг
фикрича, донолик (ақллилик) ахлоқий фазилатларни, хусусан, яхши
фикрлаш, яхши хулқ-атворни ҳосил қилади.
Суқрот (мил. ав. 469-399 й.) фикрича, донишмандлик ўзгармас ва
мутлақ табиатга эга бўлиб, ўз-ўзини англашдан бошланади. Суқрот
фикрича, тартиб бўлмаса, жамият барқарор ривожланмайди. Кишилар
қонун-қоидаларга бўйсунганларидагина ахлоқий фазилатга эга бўладилар.
Суқротнинг «нимаики қонуний бўлса, ўша адолатлидир» сўзлари
ҳозирга қадар аҳамиятини йўқотмаган. Суқротнинг фикрича, фалсафанинг
марказида ахлоқ масалалари турмоғи лозим ва бу масалаларнинг қандай
тарзда ҳал қилиниши жамият ҳаёти равнақини белгилайди.
Афлотун (мил. ав. 347 й.) ахлоқ илоҳий асосга эгалиги, давлатни
бошқариш, сиёсатни амалга оширишда ахлоқ алоҳида аҳамият касб
этишини таъкидлаган.
8
Арасту (мил. ав. 384-322 й.) ахлоқшуносликни «амалий фалсафа» деб
таърифлаб, уни «этика» деб номлаган. Арасту ихтиёр эркинлигини ахлоқ
тузилмасининг асосий таркибий қисми деб кўрсатган. Афлотундан фарқли,
Арасту ахлоқни руҳнинг туғма хусусияти эмас, балки тафаккур билан
бевосита ихтиёр эркинлиги натижасида ҳосил қилинадиган фазилат дейди.
Арасту инсон маънавий баркамолликка ўзида эзгу фазилатларни
шакллантириш билан эришади, деб ҳисоблайди: «маънавий баркамол
инсон ақл билан фазилат бирлигида амал қиладиган кишидир. Фазилат
инсон қўлга киритган сифатдир».
Ўрта асрларда ахлоқий тафаккур мусулмон Шарқида юксак
тараққиёт даражасига кўтарилган. Агар бу даврда Ғарбда турғунлик ҳукм
сурган бўлса, Марказий Осиёда Уйғониш даври юз беради. Бу даврда
ахлоқшуносликда икки йўналиш: машшоиййунлик (арастучилик) ва
тасаввуф фалсафий-диний таълимоти ривожланган.
Абу Наср Форобий (873-950)нинг ахлоқий қарашлари «Фозил
одамлар шаҳари», «Шаҳарни идора этиш китоби», «Бахт-саодатга
эришув ҳақида рисола» асарларида баён этилган. Форобий ахлоқий
камолотга эришиш инсоннинг ўз қўлида эканлиги, бунга тарбия ва ўз-ўзини
тарбиялаши орқали эришилиши, барча халқлар бахтга эришиш учун бир-
бирлари билан ҳамкорлик муносабатида бўлишлари кераклигини уқтирган.
Абу Райҳон Беруний (973-1048) «бурч», «номус», «яхшилик ва
ёмонлик», «адолат», «виждон» мезоний тушунчалари доирасида ҳар
қандай билим инсоннинг ахлоқий камолотига хизмат қилиш кераклигини
тушунтиради.
Абу Али ибн Сино (980-1037)нинг ахлоқий қарашлари «Соломон ва
Ибсол», «Ҳайй ибн Яқзон» каби асарларида баён этилган. Ибн Сино
ахлоқий фазилатларни тарбия маҳсули деб ҳисоблайди. Камолотга
интилиш яхшиликдир. «Яхшиларнинг яхшилиги нимада? Хоксорлик,
беминнат саховат ҳамда мукофот тама қилинмаган хизматда».
Ибн Рушд (1126-1198) ихтиёр эркинлиги масаласи устида фикр
юритади. Унингча, инсон хулқ-атвори билан боғлиқ хатти-ҳаракатлар
азалдан белгилаб қўйилмайди, инсон ихтиёр эркинлигига эгадир. Бундай
эркинликни инкор этиш Яратувчининг моҳиятига зиддир, зотан инсоннинг
ахлоққа зид хатти-ҳаракатларини тақдири азал битиклари деб бўлмайди.
Ўз бандаларига ёмонлик соғиниш, уларни ёвузликка бошлаш Яратувчи
сифатига кирмайди.
Ўрта асрлар мусулмон Шарқида тасаввуф диний-фалсафий
таълимоти VIII-IX асрларда Марказий Осиёга кенг ёйилди. Хожа Юсуф
Ҳамадоний, Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний, Хожа Аҳмад Яссавий, Шайх
Нажмиддин Кубро, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Аҳрор Валий,
Махдуми Аъзам ва бошқа мутасаввифлар тасаввуф ва тариқатлар
ривожига катта таъсир кўрсатдилар.
Яссавийлик тариқатининг асосчиси Аҳмад Яссавий (1103-1166)нинг
ахлоқий қарашлари туркий тилда битилган «Девони ҳикмат»да акс этган.
9
Яссавий талқинида Худо ҳақиқат ва эзгулик тимсолидир, Худога эришиш
учун қилинган барча амаллар ахлоқий фазилатлардир.
Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний (1103-1220) инсонни маънавий
ахлоқий комилликка олиб борувчи йўллар (рашҳа)ни ишлаб чиққан. Ҳуш
Do'stlaringiz bilan baham: |
