|
такомиллаштиришга қаратилган илмий тадқиқот ва бошқалар).
Эзгулик олий қадрият бўлиб, унинг моҳияти мутлақ мукаммаллик,
ҳақиқат, гўзаллик тимсоли бўлган Алллоҳ сифатларида намоён бўлади.
Шунинг учун барча динларда Худо кишиларни эзгуликка чорловчи зот
сифатида талқин қилинади («Авесто»да Ахурамазда «эзгу фикр, эзгу сўз,
эзгу амал» тамойилини ўзида мужассамлаштирган зот деб таърифланган).
Эзгулик инсоннинг улуғворлик даражасида, яъни оддий ўлчов
доирасига сиғмайдиган фаолиятда намоён бўлади. Эл-юрт манфаати, олий
мақсадни ўз манфаатидан устун қўйиб, бунёдкорлик, яратувчилик,
фидойилик қилган инсон фаолияти эзгулик ўлчови билан баҳоланади.
Эзгуликнинг муқобили ёвузлик бўлиб, шафқатсизлик, заифлик,
тубанлик, пасткаш саъй-ҳаракатлар замирида вужудга келади ва жамият,
инсониятга келтирган кулфат, талофот миқёси билан ўлчанади (масалан,
Гитлер, Сталин, Гдлян, Иванов, бугунги кунда халқаро терроризм
ҳомийларининг жирканч қилмишлари).
«Нима учун кишилар ёвузликка қўл урадилар, ёвузлик кучлими ёки
эзгулик» деган жумбоқ инсоният яратилгандан ҳозирга қадар
мутафаккирлар диққат марказида бўлган азалий муаммолардан биридир.
Немис файласуфи А.Шопенгауэр фикрича, «Оламда эзгулик кўпроқми
ёки ёвузлик, деган савол хусусидаги баҳс ортиқчадир. Чунки ёвузликнинг
мавжудлигининг ўзи ёвузлик ҳеч қачон барҳам топмайди, ҳеч қачон у
билан бирга ва ундан кейин ҳам яшовчи эзгулик билан бақамти бўлиб
бараварлашмайди, деганидир. Зеро, «минг бор ҳузурланиш битта азобга
арзимайди». Ёвуз, муттаҳам, калтафаҳм, бераҳм, кекчи, пасткаш кимсалар
бировлар бахтсизлиги, кулфатидан шодланиб, қилган ёвузликлари билан
фахрланадилар, айни пайтда, бошқалар бошига тушган кун ўз бошларига
тушишини унутиб, асл қиёфаларини кўрсатадилар.
Яхшилик ва ёмонлик тушунчалари конкрет шахснинг кундалик
одоб-хулқига тааллуқли ижобий ва салбий жиҳатларни ифодалайди.
Яхшиликнинг ёмонликка айланиши ва ёмонликнинг яхшиликка айланиши
табиий. Эзгулик ҳеч қачон ёвузликка айланмаса ҳам, яхшилик эзгуликка,
ёмонлик ёвузликка айланиши муқаррар. Яхшилик кўп бўлса ҳам зарар
келтирмайдиган фазилат бўлиб, ҳамма нарсага қарши туриш мумкин,
лекин яхшиликка қарши туриб бўлмайди. Бировга яхшилик қилган инсон
аввало ўзига яхшилик қилган бўлади, яхшиликдан яхшилик кутиш эмас,
яхшилик учун яхшилик қилиш жоизки, инсон қилган яхшилигидан
завқланади, роҳатланади, зеро, бошқаларга шодлик ато этган инсоннинг
кўкси тоғдек кўтарилади. Яхшилик қилмаган киши яхшиликнинг қадрига
етмайди. Эзгу иш, яхши амални ортга сурмаслик керак. Вақтида қилинган
яхшиликнинг ҳикмати кўпдир. Буйруқ, кўрсатма билан, мажбуран
қилинган яхшиликнинг қиммати бўлмайди, аксинча, нафрат туғдиради.
Ёмонлик ўз номи билан ёмонликдир. Зеро, Қуръонда ҳам
«Ёмонликнинг жазоси худди ўзига ўхшаган ёмонликдир» дейилган (Шўро
сураси, 40-оят). Инсон яхшилар сафига қўшилса, гўзал хулқ эгаси
19
бўлишга интилади, ёмонлар суҳбати қобилиятли инсонни ҳам нобуд
қилади, қалби ёмонлик уруғлари масканига айланади. Ҳадисда
«Яхшиликни чеҳралари очиқ, хушрўй одамлардан кутинглар. Яхши одам
билан ўтириш гўё мушку анбардек, ёмон одам билан бирга бўлиш
темирчининг босқони кабидир» дейилган. Демак, яхшилик мақсад калити
бўлиб, яхшилик учун инсонга беш буюк омил берилган: дунёга келиш,
соғ-саломат юриш, инсонпарварлик, оила қуриш, эл-юрт дуосини олиш.
Яхшилик гўзал фазилатки, унинг чаманида фақат хушбўй гуллар очилади.
Яхши ният инсонни муродига етказади. Ёмонлик эса тиканзорга ўхшайди.
Адолат – барча фазилатлар ичида энг олий фазилат бўлиб, инсон
хатти-ҳаракатининг мезони, ҳақиқатнинг амалга ошишидир. Арасту
адолатни «қонунга мувофиқ хулқ» деб таърифлаган. Адолат жамиятни,
кишилар ўртасидаги муносабатларни ахлоқий ва ҳуқуқий талабларга мос
тарзда тартибга солиш вазифасини ўтайди ва барча ижтимоий хатти-
ҳаракатлар ана шу мезон билан ўлчанади. Инсонни олий қадрият
сифатида баҳоламайдиган ва унга мувофиқ тарзда амал қилмайдиган
ҳуқуқий меъёр, қонун-қоидалар адолатсиздир.
Адолат инсонга нон каби керакли, инсон қадр-қимматини ушлаб
турадиган, ахлоқ-одоб, ақл-идрок қонунлари, омма ҳаётининг ўзидан
келиб чиқадиган, умрбоқий тушунчадир. Кучга таянмаган адолат
ожизлик, адолатсиз куч эса зўравонлик бўлиб, адолат куч билан
уйғунлашса, адолатнинг кучли ва кучнинг адолатли бўлишига эришилади.
Бурч – муайян ахлоқий меъёр ва тамойиллар бажарилишини талаб
этадиган вазифа, мажбурият бўлиб, унга нисбатан виждонли муносабатда
бўлишни тақозо этади. Бурч эътиқод, масъулият каби тушунчалар билан
боғлиқдир. Инсоннинг ҳар бир хатти-ҳаракати замирида бурчга садоқат
ёки хиёнат ётади. Бурч кенг қамровли мезоний тушунча сифатида
инсонлик бурчи, мусулмонлик бурчи, фуқаролик бурчи, оталик бурчи,
оналик бурчи, фарзандлик бурчи, талабалик бурчи, шунингдек, касбий
одоб доирасидаги олимлик бурчи, шифокорлик бурчи, ҳарбийлик бурчи,
журналистлик бурчи ва ҳ.к.ни қамраб олган. Ўз бурчини садоқат билан
сидқидилдан адо этган инсон ўз қувончи билан ўзини мукофотлайди,
чунки ҳаётдаги энг зўр хузур-ҳаловат адо этилган бурчдан завқланиш
бўлиб, инсонни бахтга эриштирадиган йўлдир.
Виждон – шахснинг ўз бурчини англаши, унинг адо этилишини
ихтиёр эркинлиги, эътиқод даражасида назорат қилиш қобилиятидир.
Виждон ахлоқий амр, мажбуриятларнинг ахлоқий танлов доирасида
бажарилишига бўлган маънавий-руҳий масъулиятидир. Виждон юксак
ахлоқий ҳиссиёт уят туйғуси билан боғлиқ ботиний-руҳий ўз-ўзини
англаш, ўз-ўзига бўлган муносабатдир. Виждоннинг буюк қудрати
шундаки, гуноҳсизни ҳар қандай қўрқувдан фориғ этгани ҳолда,
гуноҳкорни муттасил қўрқувга солиб туради, зеро, виждон мингларча
гувоҳлардир. Жазо берилмаган жойда виждон азоби бошланади. Ҳақиқий
бахтсизлик виждон азобидир. Шу боис виждон азобидан қочиб қутулиб
бўлмайди ва у энг олий жазодир. Ўз хатти-ҳаракатини маънавий ўлчовда
20
Do'stlaringiz bilan baham: |
