|
т/р
|
Назорат турлари
|
Сони
|
Балл
|
Жами балл
|
1.
|
ЖБ Лаборатория машғулотлари
1.1. Мустақил иш
|
14
5
|
2,5·14=35
1·5=5
|
35
5
|
2.
|
ОБ
Оралиқ бахолаш
Мустақил иш
Ёзма иш (2савол, 1масала)
Тест (20 та тест, 1 масала)
|
5
1
|
1·5=5
10·2=20+5
1·20+10=30
|
5
25
|
3.
|
ЯБ
3.1. Якуний баҳолаш
3.1.1 Ёзма иш (2савол, 1масала)
3.1.2. Тест (30та тест, 1масала)
|
1
|
30 (10·3=30) 30·0,7+9=30
|
30
|
|
Жами
|
|
|
100
|
86% - 100% → ―Аъло‖
71% - 85% → ―Яхши‖
56% - 70 % → ―Қониқарли‖
0% - 55 % → ―Қониқарсиз‖
2-илова
Кластер усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни фаоллаштиради
3-Илова
Радиал усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни фаоллаштириш
Мавзуни жонлаштириш учун блиц сўров саволлари
Физик хоссалар деганда нимани тушунасиз?
Механик хоссалар деганда нимани тушунасиз?
Эластиклик нима?
Пластиклик нима?
ЎҚУВ МАТЕРИАЛАРИ
МАЪРУЗА МАТНИ
1-маъруза
Кириш. Qurilish materiaplari ishlab chiqarish tarixi. Қурилиш материалларининг таркиби, структураси Davlat standartlari. Qurilish me’yorlari va qoidalari.
Режа.
1. Кириш. Фаннинг максад ва вазифалари.
2. Қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкциялари ҳақида тушунчалар.
3. Қурилиш материаллари ва буюмларининг синфларга бўлиниши.
4. Қурилиш материалларининг синфланиши
5. Материалнинг таркиби ва тузилиши, уларнинг материал хоссалариги таъсири
6. Давлат стандартлари. қурилиш меъёрлари ва қоидалари.
Кириш. Халқ хўжалигида, қурилишда Қурилиш материаллари ва буюмлари кенг қўлланилади. Чунки ҳар қандай қурилишнинг асосини Қурилиш материаллари ва буюмлари ташкил қилади. Бинолар ва қурилмаларнинг иқтисодий жиҳатдан афзаллиги фақатгина Қурилиш материалларининг сифатига боғлиқ бўлиб қолмай, уларни тўғри танлаб олиш, тўғри ишлатилишига ҳам боғлиқ.
Ҳар қандай қурилишни тўғри лойиҳалаш, қуриш ва тўғри ишлатиш учун анг аввало Қурилиш материалларининг хоссаларини билиш керак. Бундай билимлар асосида қурилиш учун ашё танлашни талабалар “Қурилиш материаллари” фанини ўрганадилар.
“Қурилиш материаллари” фани қурилишда ишлатиладиган ашёлар ва буюмларнинг асосий хоссаларини, уларнинг ишлаб чиқариш усулларини иқтисодий жиҳатдан афзалликларини ўрганадиган фандир. “Қурилиш материаллари” фани “Математика”, ”Умумий кимё”, “Физика”, “Назарий механика”фанлардан олинган билимларга асосланган. Шу билан бирга “Қурилиш материаллари” фани кейинги ўтиладиган “Материаллар қаршилиги”, “Қурилиш физикаси”, “Темир бетон”, металл, ёғоч, пластмасса конструкциялар, саноат, фуқаро ва қишлоқ хўжалиги бинолари меъморчилиги, қурилиш иқтисоди каби бир қатор махсус фанлар билан боғлиқдир.
Қурилиш материаллари, деб, ўзининг таркиби, хоссалари, хом ашёнинг турлари, ишлаб чиқариш усуллари билан бир-биридан фарқ қиладиган қурилишда ишлатиладиган материалларига айтилади. Масалан: қум, гилтупроқ, шағалтош, гипс, оҳак ва ҳ.к.
“Қурилиш буюмлари”, деб, Қурилиш материалларидан таёрланадиган алоҳида буюмларга айтилади. Мисол учун: ғишт, темирбетон буюмлар, гипсобетон панеллар ва ҳ.к.
Қурилиш халқ хўжалигигниг энг кўп ашё талаб қиладиган соҳаси бўлиб, йилига қора металлургия саноати ишлаб чиқарадиган маҳсулотнинг тахминан 20 % ни, цемент ишлаб чақариш саноатининг 60% дан кўпроғини, ёғочни қайта ишлаш саноати махсулотларининг ярмидан кўпроғини талаб қилади.
Қурилиш материаллари ва буюмларига сарф бўладиган харажатлар қурилиш-монтаж ишларининг умумий қийматининг ярмидан кўпроғини ташкил қилади. Шунинг учун, Қурилиш материаллари ва буюмларини тўғри ва рационал ишлатиш халқ хўжалигида асосий иқтисодий заҳиралардан бири ҳисобланади.
Қурилиш материаллари ишлаб-чиқариш саноати йирик тармоқлардан бири бўлиб, ўз навбатида бир неча тармоқлардан иборат. Улар бир-биридан хоссалари, ишлаб чиқариш усуллари ва ускуналари билан фарқ қилади. Мисол учун: цемент ишлаб чиқариш саноати, металл ишлаб чиқариш саноати, ёғочни қайта ишлаш саноати ва ҳ.к.
Қурилиш материаллари жуда қадим вақтлардан маълум бўлиб, ўзига хос тарихга эга. Масалан: қадим замонлардан бери энг кўп ишлатиладиган ашёлардан бири гил тупроқ бўлиб хисобланади. Кишилар гил тупроқдан ҳар-хил шаклли буюмлар тайёрлаб, уларнинг мустаҳкамлигини ошириш учун қуритиш ва пишитиш усулларини қўллаганлар. Сопол ашёлар қадимдан маълум бўлиш билан бирга, чидамлилиги билан ҳам бошқа ашёлардан фарқ қилади. Масалан, бундан 12 минг йил олдин сопол ғиштдан қурилган қадимги меъморчилик ёдгорликлари бизнинг давримизгача етиб келган.
Боғловчи материаллар ҳам бундан 4-5 минг йиллар аввал ишлатилиб бошланган. Ўрта Осиёда ҳам Қурилиш материаллариги бўлаган эҳтиёж катта бўлиб, бунинг сабаб қадим замонларда қурилган кўплаб мадрасалар, масчитлар, миноралар, қасрлар ва бошқа ҳашаматли иншоотларнинг барпо этилишидир.
Мисол тариқасида бу ўринда Бухоро, Самарқанд, Хива шаҳарларидаги бутун жаҳонга машҳур тарихий ёдгорликларни олиш мумкин. Курилиш қоришмалари эса, асосан гипс, оҳак, ганч, гил ишлатилган.
XVIII-XIX асрларда асосий Қурилиш материалларидан бири ёғоч ҳисобланаган. У зилзилага бардош бера оладиган қурилмалар сифатида биноларнинг синчларида ишлатилган. Ёғочдан ўймакорлик йўли билан нақш солиб тайёрланаган эшиклар, устунлар, бино пештоқлари ҳозирги замон меъморчилигида ҳам ажойиб шарқ меъморчилиги намуналарни намойиш қилиб туради. 1928-40 йилларга келиб Қурилиш материалларини ишлаб чиқариш анча ривожланган эди. Бу даврларда боғловчи ашёлар, ғишт, шиша буюмлар, рубероид, асбестоцемент ва бошқа буюмлар ишлаб чиқарадиган ўнлаб янги корхоналар қурилди. Кейинги йиллирда Қурилиш материаллари саноатининг ривожланишида жуда катта сифат ўзгаришлари бўлди. Қурилиш базаси илимий асосда қайта қуроллланди. Қурилиш индустрияси янги техникавий асосда ривожланмоқда.
Ҳозирги замонда Қурилиш материаллари ва буюмлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг бири – қурилишни қисқа муддатларда олиб бориш имкониятини берадиган қурилмаланинг сифатини оширадиган ва тан нархини камайтирадиган эффектив ашёлар ва буюмлар ишлаб чиқаришни ривожлантиришдир.
Бу ўринда бетон ва йиғма бетон буюмларни ишлатиш ҳам катта аҳамиятга эга. Темирбетон буюмлар ва қурилмаларнинг эффективлиги, меҳнат унумдорлигини ошириш, қурилиш муддатини қисқартириш имкониятини беради. Олдиндан зўриқтирилган темирбетон қурилмалар ишлаб чиқариш ривожланмоқда.
Енгил металл конструкцияларни ишлатиш – техникавий прогресс йўлида катта қадамдир. Бунда қурилиш муддатини 15-20 % га ошириш наклиёт харажатларини анча камайтириш мумкин. Айниқса, алюминийдан қурилган қурилмалар саноат ва фуқаро қурилишларида кенг ишлатилмоқда.
Қурилиш материаллари саноатида кам энергия сарфланадиган технологияга кўпроқ аҳамият берилмоқда. Масалан, қуруқ усулда портландцемент ишлаб чиқариш ровожланмоқда. Чунки, бу усул нам усулга нисбатан 1.5-2 маротаба кам энергия сарфланади.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва ёқилғи энергиясини тежаш мақсадида чиқиндисиз Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш кенг жорий этилмоқда. Саноат чиқиндилари: металлургия шлаклари, кул, иссиқлик электростанциялари чиқиндилари, фосфор шлаклари, мармар, гранит каби тошларни қайта ишлаш корхоналарининг чиқиндилари Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш саноатида кенг фойдаланилмоқда. Булар боғловчи ашёлар олишда, бетонлар учун енгил тўлдирувчилар сифатида, иссиқ изоляция ашёлари, сопол буюмлар учун хом ашёга қўшимчалар сифатида ишлатилади.
Иссиқлик энергияси сарфини камайтириш мақсадида бино ва қурилмаларда, қувурларда иссиқлик изоляцияси кенг ишлатилмоқда.
Полимер Қурилиш материаллари ва буюмларини ишлаб чиқариш жадал суратда ривожланмоқда. Шиша пластик енгил конструкциялар пол ва санитар-техник жихозлар учун полимер материаллар, пластмасса қувурлар, иссиқлик изоляция ашёлар, лок-бўёқ ва узоқ муддатга чидамли полимер ашёлар қурилиш яхши самара бермоқда.
Қурилиш материалларини ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун бизда катта хом ашё захиралари мавжуд. Қазилма бойликлар ва хом ашё маҳсулотларининг кўплиги (нефть ва газ маҳсулотлари, қимматбаҳо тошлар, темир рудалари, оҳактош, гипс ва ҳ.к.) Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун кенг имкониятлар очиб беради.
Шу билан бирга Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда саноат чиқиндиларини кенг ишлатиш ҳам асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Масалан, металлургия саноати чиқиндиси бўлган шлаклардан Қурилиш материаллари саноатида ҳар хил зич, ғовак ва толасимон тузилишли ашёлари олинади. Саноат чиқиндиларини ишлатиш Қурилиш материаллари учун хом ашё базасини кенгайтириш билан бирга, чиқиндилар эгаллаб турган кўпгина ерларни бўшатиш, атроф муҳитни тозалаш имкониятини ҳам беради.
Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришни ривожлантириш борасида асосий вазифалардан бири маҳаллий хом ашёни кўпроқ ишлатиш ва ундан олинадиган маҳсулотларнинг сифатини оширишдир. Мисол учун махаллий хом ашё бўлган оҳак ва қум асосида силикат бетонлар, махаллий гил тупроқдан ҳар хил сопол ашёлар олиш катта иқтисодий самаралар беради.
Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда хом ашё сарфини камайтириш имкониятлари кўп: булар енгил буюмлар ва конструкцияларни, хом ашё ва саноат чиқиндиларини комплекс ишлатиш, ишлаб чиқаришда хом ашё, иссиқлик ва электр энергиясини сарфлашни нормаларини нақлиёт харажатларини камайтириш ва х.к. Хом ашёни сарфлашда илмий асосланган нормаларни ишлатиш, капитал қурилишда сарф бўладиган ашёларни иқтисод қилиш, қурилиш монтаж ишларининг таннархини камайтириш имкониятини беради.
Янги сифатли Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда янги технологик жараёнлар ва ускуналарнинг қўлланилишида техникавий прогресс катта имкониятлар яратади. Техникавий прогресснинг асосий йўналишларидан бири махсулотнинг сифатини яхшилаш. Капитал қурилишда борган сари кўпроқ юқори маркали цементлар, сифатли пўлатлар, енгил серғовак бетонлар, иссиқлик изоляция ашёлари ишлатилмоқда.
Юқори сифатли Қурилиш материалларини ишлатиш бино ва қурилмаларнинг чидамлилигини ошириш ва уларни ишлатиш даврида бўладиган харажатларни камайтириш имкониятини беради.
Қурилиш материалларини ишлаб чиқаришда ва уларни ишлатишда муҳим вазифалардан бири атроф муҳитни муҳофаза қилиш учун зарур бўлган шароитларни яратишдир. Бу сохада қилинаётган ишлар жуда кўп. Мисол учун цемент ишлаб чиқариш ва уни ишлатишда чангдан сақлаш учун махсус циклонлар ва пневмоузатгичлар қўлланилади.
Қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда техникавий прогрессни кенг жорий қилишда, махсулот сифатини оширишда, маҳаллий хом ашё ва саноат чиқиндиларини ишлатишда, атроф муҳитни муҳофаза қилиш масаласида ва бир қатор бошқа йўналишларда олиб борилаётган ишлар Қурилиш материаллари соҳасидаги фан ва техника ютуқларига асосланиб олиб борилмоқда.
Қурилиш материаллари фанини бойитишда олимлардан В.М.Бутт, Баженов Ю.М., Г.И.Горчаков, В.А.Воробьев, К.О.Ахмедов, Тожиев, И.А.Рыбьев, И.К.Косимов ва бошқа олимларнинг хизматлари жуда каттадир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
