Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

31-расм. Вегетатив асаб тизими. 
1-орқа миянинг думғаза бўлими; 2-орқа миянинг торако-люмбал бўлими; 3-орқа 
миянинг бўйин бўлими; 4-узунчоқ мия; 5-ўрта мия; 6-симпатик устун; 7-бошдаги 
парасимпатик тутамлар; 8-постганглионар толалар; 9-қуѐш тутами ва унинг 
тугунчалари; 10-каудал ичактутқич тутами ва унинг тугунчалари; 11-преганглионар 
толалар; 12-тос асаби; 13-сўлак безлари; 14-кўзнинг ички мушаклари; 15-бош мия ва 
унинг пўстлоғи томирлари; 16-трахея, бронх, ўпка; 17-метасимпатик асаб тизимининг 
функционал модули; 18-меъда; 19-юрак; 20-скелет мушаги; 21-ўн икки бармоқ ичак; 
22-меъда ости бези; 23-ички аъзолар томири; 24-жигар; 25-буйрак усти бези; 26-йўғон 
ичак; 27-буйрак; 28-сийдик пуфаги; 29-эркак жинсий безларининг ички қисми; 30-
бачадон; 31-тери. 

---

49 
Преганглионар толалар деб аталадиган ингичка миелинли аксонлар орқа 
миядан чиқиб, умуртқаолди (паравертибрал) ѐки умуртқадан олдинги 
(превертебрал) тугунларда тугайди. Бу аксонлардан қўзғалишни ўтиш 
тезлиги 20 м/с дан ошмайди.
Симпатик АТ нинг периферик қисмини симпатик тугунлар ва уларга 
алоқадор афферент ва эфферент толалар ташкил қилади. Умуртқаолди 
тугунлар, бош чаноғи асосидан то думғазагача тушган умуртқанинг икки 
ѐнида ѐтувчи ўнг ва чап симпатик устунларни ҳосил қилади. Устунлар 
таркибидаги тугунлар бир-бирига комиссуралар ѐрдамида, орқа мия асаблари 
билан эса оқ ва кулранг тармоқлар ѐрдамида боғланади. 
Преганглионар симпатик толаларнинг бир қисми, паравертебрал 
тугунларида узилмасдан, превертебрал тугунларга етиб боради ва бу ерда 
эффектор нейронлар билан туташади. Превертебрал тугунлар умуртқадан 
анча нарида, иннервацияланадиган аъзога яқин жойлашган. Шунинг учун, 
уларга етиб келган преганглионар тола , улардан чиққан постганглионар тола
анча узун бўлади.
Превертебрал катта тугунларга қуѐшсимон, юқори ва пастки ичак 
тутқичлари тугунлари киради. Бу тугунлардаги нейронлар қорин бўшлиғи 
аъзоларининг симпатик иннервацияланишини таъминлайди. Деярли барча 
аъзо ва тўқималар симпатик иннервацияланишга эга. Буларга қон томирлар, 
ковак аъзолар, терининг силлиқ толали мушаклари, тери ва ҳазм безлари, 
ўпка, жигар, ѐғ тўқимаси ҳужайралари, скелет мушаклари ва МАТ киради.
Эфферент толалардан ташқари, симпатик асаб тизими ўзининг сезги 
йўлларига эга. Сезувчи нейронларнинг сомалари превертебрал тугунларда 
жойлашган бўлиб, уларни узун ўсимталаридан бири периферияга йўл олса, 
иккинчиси орқа мияга ўтади. Бошқа бир нейронларнинг узун ўсиғи ички 
аъзога борса, калталари тугуннинг ўзида тарқалиб, оралиқ нейронлар орқали 
эфферент нейронлар билан боғланади ва шу ернинг ўзида маҳаллий 
рефлектор ѐй ҳосил қилади.