Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Молекуляр ҳолдаги азотни ўзлаштирувчи микроорганизмлар. 
Ҳаво таркибида 78—80% азот бўлади, лекин уни яшил ўсимликлар ва 
ҳайвонлар ўзлаштира олмайди. Азот моддаларнинг биологик ўзгаришида 
икки йўл билан иштирок этади. 
Биринчи йўлда
электр зарядсизланиш вақтида (кучли чақмоқ 
бўлганда) фотохимиявий оксидланиш рўй беради, бунда N
2 
→NО
2
га 

---

124 
айланади. Ҳосил бўлган NО
2
сувда ва тупроқда яна оксидланиб, NO
3
га 
айланади. Бир йилда яна шу йўл билаи 1м
2 
майдонда 30 мг NО
3
тўпланади. 
Иккинчи йўлда
молекуляр азотни азот тўпловчи микроорганизмлар 
ўзлаштиради. Булар икки группага бўлинади: 
1. Тугунак бактериялар
дуккакдош ўсимликлар билан симбиоз ҳолда ҳаёт 
кечириб, молекуляр ҳолдаги азотни ўзлаштиради. 
2.
Эркин 
ҳолда 
яшовчи 
азотфиксаторлар
азотни 
ўзлаштиради. 
Тугунак бактериялар
. М. С. Воронин (1886) дуккакдош ўсимликлар 
илдизида микроорганизмлар борлигини аниқлаган. Немис олимлари Г. 
Гельригель ва Т. Вильфорт (1886) қиздирилган (яъни барча бактериялари 
нобуд қилинган) қумга дуккакдош ўсимлик экиб, унинг илдизида тугунаклар 
ҳосил бўлмаганлигини кузатганлар. Ўз тажрибаларидан улар шундай хулоса 
чиқарадилар: 
1. Азот билан озиқланиш жиҳатидан дуккакдош ўсимликлар бошқа 
ўсимликлардан кескин фарқ қилар экан. 
2. Дуккакдош ўсимликларнинг ўзи атмосфера азотини ўзлаштира олмасдан, 
улар илдизида симбиоз ҳолда яшайдиган бактериялар ўзлаштирар экан. 
Кейинчалик бу бактерияларни голландиялик олим М.Бейеринк соф 
ҳолда ажратиб олади ва
Bact. radicola
деб номлайди. Ҳозир бу бактериялар
Rhizobium авлодига киритилган. 
Бу бактериялар сунъий муҳитда яхши ўсади. Лекин эркин азотни 
ўзлаштирмайди, фақат дуккакдош ўсимликлар билан симбиоз ҳолда 
яшаганда азотни ўзлаштиради. 
Таёқчалар шу вақтда тармоқланади ва 
бактероиод
деб номланади. 
Улар ҳар хил шаклга эга бўлади: таёқча, букилган таёқча, рогаткасимон 
кўринишга эга ва коккларга ажралади, булардан яна ҳаракатчан таёқчалар 
ўсиб чиқади (57-расм). 
4 
57-расм. Туганак бактерияларнинг(1) дуккакли ўсимликлар илдизига 
кириши(2)ва “юқумли ип” (3) ва бактероидлар (4) ҳосил қилиши 
Тупроқда учрайдиган туганак бактериялар дуккакдош ўсимлик илдиз 
тукчалари атрофида тўпланади ва уларнинг пўстини эритиб, илдиз 

---

125 
ҳужайрасига ўтади ва кўпая бошлайди, ҳужайраларни тўлдириб юборади. 
Ўсимлик ўз навбатида илдиз ҳужайраларининг бўлиниш процессини 
тезлаштиради ва бактерияларни тугунак ичига ўраб олади. Бактериялар 
ишлаб чиқарадиган физиологик актив моддалар илдиз ҳужайраларининг 
бўлинишини янада тезлаштиради ва илдизга кўп миқдорда шакар оқиб 
келишини таъминлайди. Бактериялар шакарлар билан озиқланади ва 
ўсимликни азот билан таъминлайди. 
Агар дуккакдош ўсимликка