Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

 

---

297 
ОИЛАДА ЎСПИРИНЛАР ВА ОТА-ОНАЛАР ЎРТАСИДАГИ 
НИЗОЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ 
 
И.Х.Мамаюсупова., 
ҚДПИ ўқитувчиси
 
 
Низоларга таъриф берганимизда биз уларнинг зиддий томонларига 
алоҳида эътиборимизни қаратамиз, яъни томонлар ўртасидаги манфаатлар, 
эҳтиёжлар, қарашлар ва ҳ. лар қарама – қаршиликларни келтириб чиқаради ва 
шу қарама – қаршиликлар асосида низолар пайдо бўлади. Бироқ шу ўринда 
айнан қандай қарама – қаршиликларни низо деб аташ мумкинлиги масаласи 
долзарб ҳисобланади. Бу эса ўз ўрнида, табиийки, уларнинг психологик 
мезонлари масаласига бориб тақалади. Биз қуйида мана шу мезонларга 
тўхталиб ўтамиз. Олимларнинг фикрича, бу муаммони ҳал этишда қуйидаги 
ҳолатларга эътибор қаратиш зарур:
1)
томонларнинг ўзаро боғлиқлиги, яъни икки томон ҳам бир-бирига 
боғлиқ, бир одамнинг фаоллиги иккинчи одамхаракатини таъминлайди, бу 
харакатлар эса биринчи субъектнинг жавоб реакцияларини чақиради ва ҳ. 
шундай қилиб томонларнинг ўзаро таъсир пайдо бўлади, уларнинг назорати 
кузатилади, бироқ алоқанинг қатъий қоидалари мавжуд бўлса (масалан, 
боксернинг жанги), бу низо эмас; 
2)
вазиятнинг низолилигини англаш, яъни бир томон ёки иккала томон 
ҳам ўзгаларнинг ҳаракатларини исталган мақсадларга етишишга ҳалақит 
беришни ёки паста урушишни кўзлаган душманларча ҳаракат деб 
баҳолайдилар; 
3)
иккинчи хатти-ҳаракатининг стратегиясини танлаш: келишувчанликни 
ёки икки томон учун ҳам маъқул бўлган қарорни излаш, ёки низони эскалация 
қилиш, курашни кучайтириш, масалан, нуқтаи-назарлар курашидан (когнитив 
низо) шахслар курашига ўтиш (шахслараро низо), ундан кейин гуруҳлар 
курашига ва зўрликка ўриш. 
Низода айбдорлар ҳам, ҳақлар ҳам йўқ, ҳар ким ўз мақсадларига етишни 
истайди. Низо – ўзаро таъсирнинг шундай турики, бунда натижа низонинг 
барча қатнашчиларига таалулуқли бўлади, ҳар бир одам низога ўз ҳиссасини 
қўшади. Бироқ одатда одам ўйлайди: “Низода мен эмас, ўзга одам айбдор”, 
“Мен ҳақман, ўзга одам эса – ноҳақ, у ёмон”, ва ҳар бир одам ўзининг 
ҳақлигини исботлаш учун ўз атрофига иттифоқдош йиғади. Низонинг 
кенгайиши шундай содир бўлади. 
Низонинг тугаши ҳамиша ҳам бир хил бўлавермайди. Томонларнинг 
келишганлик ҳолатида ёки томонлардан биттасининг низодан чиққанлиги 
вазиятида, 
шунингдек 
учинчи 
кучларнинг 
аралашуви 
оқибатида 
яраштирилганда низо ўз-ўзидан барҳам топади. 
Низонинг система ичидаги параметрига келсак айтиш керакки, у ҳамиша 
маълум системада содир бўлади: оилада, бирга хизмат қилаётганлар ичида, 
меҳнат жамоасида, давлатда, мамлакатларнинг ҳалқаро бирлашмасида. 
Низонинг ички системавий чегараларининг аниқланиши унинг асосий 
иштирокчилари қатнашадики, низоларган томонларнинг аниқланиши билан 

---

298 
боғлиқ, шунингдек системанинг элементлари ҳисобланган, бошқа низода 
бевосита аралашмаган бегона одамлар ёки ташкилотларнинг ажралиб чиқиши 
ҳам зарур бўлади. Бундай ҳолда низонинг чегаралари системасида унга қанча 
миқдордаги иштирокчиларнинг зиддиятга жалб этилганига ҳам боғлиқ. 
Юқорида таъкидланганидек, низо қарама-қаршиликларнинг ҳаддан ошиқ 
кучайган шакли, бироқ шу билан биргаликда қарама-қаршиликларнинг 
аниқланиши ва ҳал бўлиши усули бўлиб хизмат қилади. Шу маънода савол 
туғилади: низога нима сабаб бўлади, унинг ривожланишининг қандай 
босқичлари мавжуд? Бунга қуйидагича жавоб бериш мумкин: низони қарама-
қарши томонлар юзага келтирадиган объектив ҳаётив вазият келтириб чиқаради 
ва бу томонларнинг ўзи маълум қизиқишлар, эҳтиёжлар, мақсадларга эга 
бўлади. Табиийки, бир томоннинг иккинчи томондан қандайдир эҳтиёжларнинг 
тан олинмаслиги зиддиятнинг ижтимоий-психологик асосини ташкил қилади. 
Бунинг ўзи қарама-қаршиликларнинг тузилишидир ва у низога ўтмаган низоли 
вазиятни келтириб чиқаради. Шундай қилиб, низоли вазият – бу инсоний 
эҳтиёжларнинг ва қизиқишларнинг шунақанги мажмуасики, бунда турли 
ижтимоий субъектлар орасидаги реал кураш учун замин яратилади. 
Низоли вазият объектив ҳолда юзага чиқади ва у келажакда қарама-қарши 
туриши мумкин бўлган томонларнинг хоҳиши ва иродаларидан ташқарида 
пайдо бўлади ёки томонлардан бирортасининг айби билан ҳам юзага келиши 
мумкин. Бироқ ҳар бир вазият ҳақиқий воқеалар билан чақирилади ва унинг 
субъектив аҳамияти ҳар бир томон бу воқеаларни қандай тушунишларига 
боғлиқ ва шунга мос ҳолда вазият ҳам ўзгаради, ривожланади. Бу вазиятнинг 
бош белгиси низо предметининг пайдо бўлишидир. 
Низонинг предмети – бу шундай асосий қарама-қаршиликки, шунинг учун 
ва шу қарама-қаршиликни ҳал қилиш учун томонлар курашга кирадилар. 
Низо давомида келишмовчилик ечилгани учун сари боши берк вазиятдан 
чиқиш йўли изланади, шунда низонинг функцияси ҳақидаги масала 
кўтарилади.-ижобий ёки салбий, яхши ёки ёмон. Бошқача айтганда, низонинг 
пайдо бўлиши яхшими ёки ёмонми? Бу ерда одатдаги қарашимиздан келиб 
чиқсак, сабабий жавоб берамиз, чунки низо ҳамиша оилавий машмашалар ва 
келишмовчиликлар, хизмат ноҳушликлари, миллатлараро, ҳудудий, ижтимоий-
сиёсий қарам-қаршиликлар, изтороблар ва йўқотишлар кўринишида бўлади. 
Шундан келиб чиқиб низога салбий ҳодиса деб қараш одат тусини олган. 
Ўспиринлар билан уларнинг ота-оналари ўртасида пайдо бўладиган 
низоларни ўрганиш ва уларни йўқотиш йўлларини тадқиқ қилиш психология 
фанининг долзарб масалаларидан биридир. Биз қуйида мана шу масалага 
қисқача тўхталиб ўтамиз. 
Бундай 
низолардан 
биринчиси 
«Ота-оналар 
муносабатларининг 
нотурғунлиги” низоси деб аталади. Мазкур низо нисбатан кўпроқ учрайди ва у 
ўзида иштимоий муносабатлар оламидаги ўсмирнинг реал зиддиятли статусини 
акс эттиради: «ҳали катта эмас,бола ҳам эмас”. Катталарга нисбатан боладаги 
«номукаммаллик” эътироф этилсада, оиладаги ундан кичкинароҳларга 
нисбатан эса ундан “мукаммаллик” талаб ҳилинади. Ўспириннинг ташқи 

---

299 
кўринишидаги камчиликлар - ўзини йиғиштириб юра олмаслиги,кўп терлаши, 
тана тузилишидаги номутаносиблиги ота-оналарнинг ғашини келтиради. Улар 
ўтиш давридаги хос бўлган хусусиятлар эканлигини ота-оналар билсаларда, 
нима учундир,ўсмирларни тартибсизликда, оддий гигиеник талабларни 
бажармасликда, ўзини эплаб юра олмасликда айблайдилар.Ташқи жиҳатдан
унчалик келишган бўлмаган ўспирин энди оилади ноқулайлик келтириб 
чиқаради. Бу ҳолат ота-оналарнинг ўз фарзандларига нисбатан бўлган 
муносабатини ўзгартиради. Натижада ўспириндаги ижобий сифатлар 
кўрилмайди ёки тўғри баҳоланмайди. 
Ўспиринлар билан ота-оналар ўртасидаги низоларнинг кейингиси 
«Ҳаддан ортиқ ғамхўрлик” низоси деб аталади. Бундай низони келтириб 
чиқарадиган сабаб ота-оналарнинг хаддан ошиқ даражадаги ўз фарзандига 
меҳрибонлиги ҳисобланади. Ота-оналар гўёки фарзандлар учун яшашади ва бу 
тарбия усулини тўғри деб баҳолашади. Натижада бола ўта кучли назорат остида 
қолади. Боланинг ҳар бир ҳаракати назорат остида бўлади. Бундай ҳолат 
болада масъулиятсизликни ,ташаббуснинг йўқолишини,мустақил ишлай 
олмасликни ,уйда ҳеч кимга ёрдам бермасликни келтириб чиқаради. Низонинг 
келиб чиқишига сабаб шундаки,бундай ғамхўрлик ёш болалар учун балки
тўғри бўлар. Бироқ ўспиринларга бундай ҳолат маъқул келмайди. Оқибатда
ота-оналар билан ўспиринлар ўртасида зиддият келиб чиқади. Ота-оналардаги
бундай психологик “кўрлик”нинг сабаби улардаги боласига нисбатан унинг 
илк болалигидаги эмоционал муносабатни сақлаб қолишган англанмаган 
интилишда ётади. 
Кейинги низони тури “Ўспириннинг мустақилликка бўлган ҳуқуқининг 
ҳурмат қилинмаслиги” низоси деб атталади. Ўспирин ўзининг оиладаги ўрнини 
маълум нарсаларга мулкчилик ҳуқуқи борлигини тасдиқаш орқали 
ўрнатмоқчи бўлади. Ундан «меники” деган тушунча шаклланади. У англаб 
етадики, мулк кимнинг қўлида бўлса,ҳокимият унинг қўлида бўлади. Ота-
оналар эса ўз болаларини мулкининг бир бўлаги деб ҳисоблашади. Ўспирин 
ўзининг чегаралаб олган ҳудудига эга бўлади. Ота-оналар эса бу ҳудудга 
бемалол бостириб киришади. Бу ҳолат ўспиринга ёқмайди. Оқибатда улар
ўртасида низо келиб чиқади. Бун низо аслида ота-оналарнинг оилавий тарбия
масалаларидаги саводсизлиги маҳсули ҳисобланади. 
Ота-оналар билан ўспирин ёшидаги болалар ўртасидаги низолардан яна 
бири «Ота обрўсининг низоси» деб аталади. Бу низони келтириб чиқарадиган
сабаб кўплаб оталарнинг ўз фарзандини «ҳақиқий эркак” қилиб
тарбияламоқчи бўлмоғидир. Ўспириннинг ҳам жисмоний, ҳам маънавий 
жиҳатдан вояга етмаганлиги билан отасининг ундан катталарга хос талаблар
қўйишлиги ўртасидаги зиддий натижаси ўлароқ бу низо келиб чиқади. Бундан 
ташқари бола отаси истагандек «ҳақиқий эркак” бўлишни истамас. Бу низони 
бартараф қилишнинг ягона йўли- ўсмирнинг отаси ўзини ўзгартириши 
кераклигида ётади. 
Юқорида биз келтирган низолар ўспиринлар психологиясига кучли таъсир
кўрсатади. Уларда маълум салбий психик ҳолатларни чақириши мумкин. 

---

300 
Шунинг учун ҳам ота-оналар агарда ўз фарзандлари билан бирорта низони
аниқлашса, албатта психолог-маслаҳатчига учрашмоғи лозим бўлади.