Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

 
OILАVIY OʼZАRO MUNOSАBАTLАRNING BOLАLАR OʼZ-OʼZINI 
АNGLАSHIGА TА’SIRI 
 
A.Y.Yusuvaliyeva.,
O’zMU magistranti
Oila muqaddas dargoh, oila inson taqdiri, kelajagini asosini yaratib berguvchi 
maskan. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlab 
o’tganlaridek “Xalqimizning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo’lishi, 
baxtli bo’lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo’lishi yoki zaif bo’lib xorlikka tushishi, 
baxtsizlik yukini tortishi, e’tibordan qolib, o’zgalarga tobe va qul asir bo’lishi 
ularning o’z ota-onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog’liq”
58
.
Shaxsning ichki dunyosi, uning o'zini anglashi nafaqat faylasuflar, olimlar, 
balki yozuvchi va rassomlarning diqqat markazida bo'lgan. Odamning o'ziga, uning 
ichki dunyosiga qiziqishi azaldan alohida diqqat e'tiborda bo'lib kelgan. O'z-o'zini 
anglash insonni boshqa psixik shaxslardan ajratib turadi. O'z-o'zini yo'naltirish, o'zini 
anglash qobiliyati odamda boshqa odam, madaniyat, jamiyat bilan o'zaro 
munosabatda yuzaga keladi. 
"Olamda biz tashqi kuzatuvdan o'rganishimiz mumkin bo'lgan narsadan 
ko'proq narsani biladigan faqat bitta narsa bor, bu bizning o'zimiz." -deydi K.S. 
Lyuis. Odamning xatti-harakati har doim u yoki bu tarzda o'zining o'ziga xos qiyofasi 
“men” obrazi va u bo'lishni istagan narsasi bilan birlashadi. O'z-o'zini anglash 
xususiyatlarini o'rganish, o'z-o'zini anglashning yetarliligi, "Men" ning tuzilishi va 
58
V.Qo’chqorov, O.Mahmudov, Z.Zamonov “Ma’naviyat asoslari” darslik.-T. 2018 

---

302 
funktsiyalari nafaqat shaxsning hayotiy pozitsiyasini shakllantirish bilan bog'liq 
nazariy, balki amaliy qiziqish uyg'otadi.
Rossiya psixologiyasida o'z-o'zini anglash muammosi ikki pozitsiya 
prizmasidan ko'rib chiqiladi. Bir tomondan, ko'proq umumiy shaxs muammosi 
kontekstida o'z-o'zini anglashni rivojlantirish va shakllantirish masalasi tahlil qilinadi. 
Boshqa tomondan, ko'proq o'ziga xos muammolar, birinchi navbatda, o'zini o'zi 
qadrlashning o'ziga xos xususiyatlarini va uning boshqalar bilan munosabatlarini 
ochib beradi. Psixologik tadqiqotlar bilan bir qatorda ko'plab falsafiy tadqiqotlar 
mavjud bo'lib, ularda shaxsiy javobgarlik, axloqiy tanlash, axloqiy o'zini anglash 
bilan bog'liq muammolar tahlil qilinadi. 
"Men" obrazi va o'zini anglash tushunchalari psixoterapiya va psixologik 
maslahat amaliyotida markaziy o'rinlardan biri bo'lishiga qaramay, A.N. Leontev o'z-
o'zini anglash muammosini: "Shaxs psixologiyasida hayotiy muhim ahamiyatga 
ega",- deb ta'riflagan. 
Insonning o'z-o’zini anglashi muammosi juda murakkab. Har bir odamda turli 
xil "men" ning ko'plab rivojlanish jarayonida mavjud bo'lgan tasvirlari mavjud: odam 
hozirgi paytda o'zini qanday qabul qilishi, "men" ideali, qanday "men" bo'laman, bu 
“men” boshqalarning nazdida qanday va hokazo. Bo’lg’usi sub’yektda anglash, 
inson, shuningdek ob’yekt sifatida ham vazifasini o’taydi. 
O'z-o'zini anglash nima? Psixologiya fanida quyidagi ta'rif qabul qilinadi: 
“Shaxs o'zini faoliyat sub'yekti sifatida anglab yetadigan aqliy jarayonlarning 
yig'indisi o'z-o'zini anglash deb ataladi va o'zi haqidagi g'oyalar ma'lum bir “men” 
obraziga qo'shiladi”
59
.
"Men" obrazi nafaqat shaxsning o'zi to'g'risidagi tasavvur yoki tushuncha 
emas, balki ijtimoiy munosabat, shaxsning o'ziga bo'lgan munosabati. Shuning 
uchun, har qanday ustanovkada "Men" obrazining uchta komponentni ajratish 
mumkin: 
1) kognitiv - o'z-o'zini bilish, o'z-o'zini anglash; 
2) hissiy-baholovchi - o'ziga bo'lgan munosabat; 
3) xulq-atvor – ayniqsa, o'zining xatti-harakatlarini tartibga solish. 
Maktab yoshida bolaning o'z-o'zini anglashi - bu rivojlanishning muhim yutug'i 
bo'lib, bolalar shaxsiyatining keyingi shakllanishi va rivojlanishiga ta'sir qiladi. Shu 
sababli, o'z-o'zini anglashni rivojlantirishga imkon beradigan psixologik va 
pedagogik sharoitlarni yaratishga o'z vaqtida e'tibor qaratish kerak. O'z-o'zini anglash 
psixologik va pedagogik fanlarning muhim sohalaridan biridir. O'z-o'zini anglash - bu 
shaxsni har xil turdagi faoliyat sub'yekti sifatida, shuningdek, qiziqish, qadriyat 
yo'nalishlari, motivlari va ideallariga ega bo'lgan shaxs sifatida o'zini anglash va 
baholash jarayoni. O'z-o'zini anglash ijtimoiy hodisadir, shuning uchun u 
sotsializatsiya jarayoniga ta'sir qiladi. Shaxsni jamiyatda shaxs sifatida 
shakllanishining muvaffaqiyati o'z-o'zini anglashni shakllantirish muvaffaqiyatiga 
bog'liq. O'z-o'zini baholash yordamida bolalar o'zlarini yetarlicha, yoki yetarli 
darajada baholamaslikni, o'zlarini boshqalar bilan taqqoslashni, xatti-harakatlarini 
tartibga solishni o'rganadilar, buning asosida ijtimoiy va kommunikativ ko'nikmalar 
59
Кон И.С Откритие “Я” М,1987 

---

303 
shakllanadi. O'z-o'zini anglashning yetarlicha shakllanishi bolalarning o'zlarini va 
ularning ichki dunyolarini uyg'un ravishda anglashlari uchun zarur shartdir, bu esa o'z 
navbatida atrofdagi voqelikka uyg'un ravishda qo'shilishga imkon beradi
60
. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'zini o'zi anglashi bu bolalarning o'z “Meni” va 
uni o’rab turgan tashqi muhit haqida ham fikridir. O'z-o'zini anglash bolalar uchun 
to'plangan inson tajribasini o'zlashtirish uchun sharoit yaratadi. Kichik maktab 
yoshida o'z-o'zini anglashni rivojlantirishning asosiy sharti bolalarning o'z 
tengdoshlari bilan aloqasi. O'z-o'zini anglashni rivojlantirishning o'ziga xos 
xususiyatlari: 
-
bolalarda o'zini o'zi anglashni yetarlicha shakllantirish;
-
faollik va tashabbuskorlikni shakllantirish;
-
o'zi haqida, o'zining ijobiy tomonlari haqida ijobiy fikrlarni shakllantirish; 
-
har bir insonning qadriyati tushunchasini shakllantirish;
-
bolalarda ijobiy va salbiy shaxsiy fazilatlar to'g'risidagi g'oyalarni 
shakllantirish;
bolalarda o'zi to'g'risida ijobiy fikrni shakllantirish, o'zi haqida gapirishni 
o'rgatish, gender-rol belgilari haqida fikrlarni shakllantirish. O'ziga bo'lgan ishonch 
qobiliyati va shaxsning hissiy sohasini rivojlantirish uchun muhimdir. O'zidan 
shubhalanish shaxsiyatning rivojlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin. 
Bola bolaligidan oilada nimaga ega bo'lsa, u keyingi hayotida saqlanib qoladi. 
Oila bolaning shaxsiyati uchun poydevor bo'lib xizmat qiladi va u maktabga kirishiga 
qadar uning yarmidan ko'pi shaxs sifatida shakllanadi. Kichkina odamni 
tarbiyalashda asosiy narsa bu ma'naviy birlikka erishish, ota-onalarning bola bilan 
axloqiy aloqasi. O'z-o'zini anglash - insonning ijtimoiy mavqei va uning hayotiy 
ehtiyojlari to'g'risida xabardorligi. Ong rivojlanishining eng yuqori darajasi sifatida - 
uning fikrlari, harakatlarida aqliy faoliyat va shaxsning mustaqilligini shakllantirish 
asosi. 
Bolalarda ijobiy o'zlikni anglashni shakllantirish maxsus tashkil etilgan bo'lishi 
kerak, ya'ni bolalarda o'zlariga va boshqalarga nisbatan ijobiy munosabatni 
shakllantirish uchun bu jarayon beetiborlikda qolmasligi kerak, kattalar bolalar 
tarbiyasi va rivojlanishi uchun javobgarlikni his etishlari kerak. Ota-onalar tarbiya 
usullarinig to'rtta taktikasi mavjud: 
Avtoritar, haddan tashqari mehr, "aralashmaslik" va hamkorlik. 
Avtoritar ba'zi oila a'zolari tomonidan muntazam ravishda xatti-harakatlarda 
namoyon bo'ladi. Ko'pincha har bir oilada ma'lum, har doim ongli ravishda tan 
olinmaydigan ta'lim tizimi ob'yektiv shakllantirilgan. Ota-onalar, albatta, bolasiga 
tarbiya maqsadlari, axloqiy me'yorlar, pedagogik va axloqiy qarorlarni qabul qilish 
zarur bo'lgan aniq vaziyatlardan kelib chiqqan holda talablar qo'yadilar. Biroq, 
ta'sirning barcha turlariga nisbatan tartib va zo'ravonlikni afzal ko'rganlar, tazyiq, 
majburlash va tahdidlarga qarshi javob choralari bilan javob beradigan bola 
qarshiligiga duch kelishadi: ikkiyuzlamachilik, yolg'on, qo'pollik va ba'zan ochiq 
nafrat. Ammo qarshilik bo’lmasada, insonning ko'plab qimmatli fazilatlari buziladi: 
60
Васильева В. Ю. Специфика развития самосознания в старшем дошкольном возрасте // Молодой 
ученый. — 2018. — №19. — С. 366-367. 

---

304 
mustaqillik, o'ziga hurmat, tashabbuskorlik, o'ziga ishonish va qobiliyat. Ota-
onalarning ehtiyotkorlik bilan avtoritarligi, bolaning manfaatlari va fikrlarini inobatga 
olmaslik, unga tegishli masalalarni hal qilishda ovoz berish huquqidan muntazam 
ravishda 
mahrum 
qilish 
uning 
shaxsiyatining 
shakllanishidagi 
jiddiy 
muvaffaqiyatsizliklarning sababchisi hisoblanadi. 
Oilada haddan tashqari mehr - bu ota-onalar o'zlarining mehnatlarini bolaning 
barcha ehtiyojlarini qondirish, uni har qanday tashvish, harakatlar va 
qiyinchiliklardan himoya qilib, ularni o'z zimmalariga oladigan munosabatlar 
tizimidir. Tarbiya ta'sirining markazida yana bir muammo - bolaning ehtiyojlarini 
qondirish va uning qiyinchiliklardan himoya qilish. Ota-onalar, aslida, farzandlarini 
uyi ostonasidan tashqaridagi voqelik bilan to'qnashuvga jiddiy tayyorlash jarayoniga 
to'sqinlik qiladilar. Aynan mana shu bolalar jamiyatda yashashga qiynaladilar. 
Psixologik kuzatuvlarga ko'ra, o'spirinlarda ushbu toifadagi eng ko'p 
muvaffaqiyatsizliklar aynan shu toifaga to'g'ri keladi. Bu bolalar, hech qanday 
shikoyat qiladigan narsa yo'qdek tuyuladi, ortiqcha ota-ona qaramog'iga qarshi bosh 
ko'taradilar. Agar avtoritar tarbiya zo'ravonlik, tartib, qat'iy avtoritarizmni o'z ichiga 
olsa, u holda vasiylik g'amxo'rlik va qiyinchiliklardan himoyalanishni anglatadi. 
Biroq, natija asosan bir xil: bolalar mustaqillikka, tashabbusga ega emaslar, ular 
qandaydir tarzda yoki shaxsan o'zlariga tegishli bo'lgan muammolarni va bundan 
tashqari oilaning umumiy muammolarini hal qilishda to'sqinlik qilishadi. 
Kattalarning bolalardan mustaqil bo'lishining imkoniyati va hatto maqsadga 
muvofiqligini tan olishga asoslangan oiladagi shaxslararo munosabatlar tizimi 
aralashmaslik taktikalari yordamida shakllantirilishi mumkin. Shu bilan birga, ikkita 
dunyo birgalikda yashashi mumkin, deb taxmin qilinadi: kattalar va bolalar, va 
ularning ikkalasi ham rejalashtirilgan chiziqdan o'tmasligi kerak. Ko'pincha bunday 
munosabatlarning asosi ota-onalarning tarbiyachi sifatida passivligi hisoblanadi. 
Oiladagi munosabatlarning bir turi sifatida hamkorlik qilish oiladagi 
shaxslararo munosabatlarning birgalikdagi faoliyatining umumiy maqsadlari va 
vazifalari, uni tashkil etish va yuqori axloqiy qadriyatlar bilan vositachilikni o'z 
ichiga oladi. Kichik maktab yoshdagi bolalarning o'zini o'zi anglash rivojlanishi 
o'zlari haqida aniq tasavvurga ega bolalar, ota-onalar ularga ko'p vaqt sarflaydigan 
oilalarda tarbiyalanadilar. Bolalarning jismoniy va aqliy ma'lumotlarini ijobiy 
baholash, lekin ularning rivojlanish darajasini ko'pgina tengdoshlarnikidan yuqori 
deb hisoblamaslik, maktabning yaxshi natijalarini taxmin qilish kerak. Bunday 
bolalar tez-tez rag'batlantiriladi, asosan aloqani rad etish bilan jazolanadi. O'ziga past 
baho beradigan bolalar o'zlari jalb qilinmaydigan, ammo itoatkorlikni talab qiladigan 
oilalarda o'sadilar. Kam qadrlanadi, ko'pincha haqoratlanadi, jazolanadi, ba'zan 
begona odamlar bilan ulardan maktabda muvaffaqiyatlar va keyingi hayotdagi muhim 
yutuqlarni kutish qiyin masala. Agar oiladagi baholash va taxminlar bolaning yoshiga 
va individual xususiyatlariga mos kelmasa, uning o'ziga xos qiyofasi buziladi
61
. 
61
Лисина М. И. Общение ребенка первых семи лет.// Хрестоматия по возрастной психологии / М. И. Лисина. – 
М. Просвещение, 1994., с. 47-53). 

---

305 
Ota-onalar shuningdek, bolaning istaklarining boshlang'ich darajasini - u o'quv 
faoliyati va munosabatlarida nimani istashini belgilaydi. Yuqori darajadagi 
hohishlar, o'z-o'zini hurmat qilish va obro'li motivatsiyaga ega bolalar faqat 
muvaffaqiyatlarga ishonishadi. Ularning kelajak haqidagi g'oyalari teng darajada 
optimistikdir.O'z-o'zini anglash maktabgacha yoshning oxirida intensiv intellektual 
va shaxsiy rivojlanish natijasida shakllanadi. Amaliy ko'nikmalarni baholab, 5 yoshli 
bola o'z yutuqlarini bo'rttirib ko'rsatadi. 6 yoshga kelib, o'z-o'zini baholash darajasi 
yuqori bo'lib , ammo bu vaqtda bolalar endi o'zlarini bunday ochiq shaklda 
maqtashmaydi. 7 yoshga kelib, ko'nikmalarning o'zini o'zi baholashi ko'proq 
moslashadi. Umuman olganda, maktabgacha tarbiyalanuvining o'ziga bo'lgan 
ishonchi juda yuqori, bu unga yangi mashg'ulotlarni, shubhasiz va qo'rquvsiz, 
maktabga tayyorgarlik jarayonida o'quv mashg'ulotlariga kiritish uchun yordam 
beradi.