Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯ КОНТЕКСТИДАГИ ТАЪЛИМ 
МУАММОЛАРИ 
Р.Б.Кудратуллаева., 
ЎзМУ доценти
Г.Т.Тургунова., 
ЎзМУ таянч докторанти
 
Замонавий илм-фан ва амалиётда педагогика, тиббиёт ва физиология, 
сотциология, 
антропология, 
умумий, 
ёш 
педагогик 
ва 
ижтимоий 
психологиянинг 
тизимлаштирилган 
маълумотлари 
асосида 
шахсни 
ривожлантириш, ўқитиш ва тарбиялашнинг ягона, изчил ва яхлит назарий 
модели мавжуд эмас. Бироқ, мавжуд ривожланиш ва ютуқлар, баъзи ижобий 
анъаналар кўплаб ва ҳар доим тегишли бўлган таълим муаммоларини 
ижтимоий-психологик ўрганиш (ва ҳамроҳлик қилиш) нинг асосий ва 
истиқболли муаммолари ва йўналишларини аниқлашга имкон беради. 
Таълим ва унинг уюшган тизими - бу ижтимоий ҳодиса (жамиятнинг бўлиниши 
ёки ажралиб чиқиши), шунинг учун унда барча ижтимоий шароитлар ва 
омиллар иштирок этади: сиёсат, иқтисодиёт, маданият, мафкура ва бошқалар. 
Бироқ, таълимни яратувчилари, ижрочилари ва истеъмолчилари ҳар доим 
муайян шахслар, ўқув жараёнининг субъектлари. Шунинг учун таълимнинг 
психологик (шахсий ва ижтимоий) ҳодисалари, шакллари, механизмлари ва 
жиҳатлари асосан марказий, ҳал қилувчи аҳамиятга эга. 
Биринчидан, онтогенезда боланинг ақлий ва шахсий ривожланиши ҳар 
доим ва фақат жамиятда содир бўлади. Биологик ҳимоясиз бўлиб туғилиб, одам 
мураккаб ва махсус ижтимоий-маданий муҳитда яшашга мўлжалланган, яъни. 
бошқа барча одамлар (ўтмишдошлар ва замондошлар) томонидан яратилган ва 
асосан шахснинг бориши ва ривожланишининг индивидуал йўналиши, 
босқичлари ва натижаларини аниқлайдиган. Боланинг ривожланишида у ёки бу 
давлат муассасаси: оила, боғча, болалар боғчаси, мактаб аниқловчи ижтимоий 
омил, ҳақиқий ижрочи. Ўсмирлик даврида касбни танлаш йўлида бир киши 
ишлаб чиқариш жамоаларига ёки турли хил ўқув муассасаларига тушади. 
Шундай қилиб, инсон бутун ҳаёт йўлида доимий ижтимоийлашувда доимий ва 
кўп даражадаги ўзаро муносабатлар ва бошқа одамлар билан алоқада бўлади. 
Бу анъанавий, классик ва ҳар доим долзарб муаммолар ва ижтимоий 
психологиянинг муаммолари.
Иккинчидан, ҳар бир инсоннинг ўз атрофидаги дунё, ўзи ва жамият 
ҳақидаги билимлари танланган, аммо адолатли тузилган, ҳар томонлама ва 
контцептуал таълимдир. Бироқ, агар улар таълим тизими, бу ёшни, бола ва 
талаба психикасининг барча бошқа хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, унинг 

---

259 
шахсини максимал ҳисоблаганда, ушбу билимларни тизимли равишда таржима 
қилиш ва ўзлаштириш жараёнини ташкил қилсалар, бундай ҳолга айланадилар. 
Бошқача қилиб айтганда, ўқитиш ва таълимга индивидуал ёндошиш ҳар доим 
маъқул, бу замонавий оммавий ва универсал таълим амалиётида мавжуд эмас. 
Расмий равишда бу муаммо ижтимоий-психологик эмас, лекин аслида ҳар бир 
ўқувчининг ўзига хослиги аслида унинг соф ёшга боғлиқ ёки ақлий 
ривожланишининг бошқа бир босқичида эмас, балки бир вақтнинг ўзида 
кўплаб ижтимоий (йўналтирувчи) гуруҳларга мансуб бўлган кишилик 
хусусиятидан келиб чиқади. 
Умумлаштирилган 
ёш 
хусусиятларининг 
аҳамиятини 
бир 
қатор 
экспериментлар мисолида тасвирлаш мумкин, аммо турли ёшдаги болалар 
томонидан уларнинг атрофидаги одамларнинг шахсий хусусиятларини 
тушунишни ўрганиш. Бошқа одамларнинг болаларининг тавсифларини таҳлил 
қилганда, мактабгача ёшдаги болалар асосан одамнинг ташқи хусусиятларига 
(кийим, муносабатлар ҳолати, ташқи кўриниш ва бошқалар) эътибор 
беришлари аниқланди, ёш ўқувчилар аллақачон баъзи белгилар, одатлар, 
мойилликларни аниқлайдилар, яъни, бошқаларни идрок этишда сезиларли 
мураккабликни аниқлаш. Ёши ўсиб бориши билан, таърифлар кузатилаётган 
одамнинг психологик фазилатларидан тобора кўпроқ фойдаланишни акс 
эттиради. Буларнинг барчаси жисмоний ёшга эмас, балки руҳиятнинг 
ривожланишига ва яхлит шахсга боғлиқ. Шундай қилиб, таниқли нақшларга 
асосланиб, ўқувчиларда ижтимоий хатти-ҳаракатлар ва фаолият асослари, 
фикрлаш, нутқ, идрок, онгнинг шаклланиши ва ривожланишига онгли равишда 
ҳисса қўшиш мумкин ва зарурдир. 
Масалан, юқори мартабали амалдорлар ва катта бошлиқларнинг болалари 
(одатий ва психологик) ижтимоий оддий ота-оналар билан тенгдошларидан 
фарқ қилади. Ёши билан бундай фарқлар ташқи томондан текисланади, лекин 
эҳтимол бутунлай йўқолмайди, чунки улар психикада ўчмас изларни 
қолдирадилар, барча психологик соҳаларга ва шахсиятни ижтимоийлаштириш 
жараёнининг натижаларига тегишли бўлган комплекс воситачилик намоён 
бўлишига эга. 
Учинчидан, бола ва мактаб ўқувчиси томонидан ўз нутқини ва мулоқотни 
ўз вақтида ўзлаштиришнинг алоҳида шахсий, ижтимоий ва ижтимоий-
психологик аҳамиятини таъкидлаш зарурати. Ҳар қандай алоқа, тенгдошлар ва 
катталар билан ҳар қандай алоқа, боланинг нутқ қобилиятини талаб қилади. 
Психологик саводсизликнинг қабул қилинмайдиган атавизми бу ота-оналар ва 
ўқитувчилар орасида ҳали ҳам кенг тарқалган "бола ўзи гапиради" деган 
фикрдир. Гарчи нутқ маҳоратини тўлиқ ўрганилган шахсият жараёни деб 
ҳисоблаш мумкин бўлмаса-да, у шахснинг ижтимоий моҳиятига ва унинг 
фаолиятига асосланганлигига ишонч билан айтиш мумкин. 
Бундан ташқари, нутқ бутун инсон психикасини сифат жиҳатдан қайта 
тиклайди, жиҳозлайди, яхшилайди ва ривожлантиради. Нутқнинг етишмаслиги 
ёки бузилиши муқаррар равишда интеллектуал, ҳиссий ва бошқа шахсий 
хусусиятлар билан боғлиқ, яъни. аслида ижтимоий, инсон ривожланишидаги 

---

260 
оғишлар. Албатта, ушбу таниқли фактлар боланинг қандай қилиб аниқ 
гапиришни ўрганиши ҳақидаги амалий саволга ҳали аниқ жавоб бермайди, ҳеч 
бўлмаганда ўқитувчилар ва ўқитувчиларни умумий ва ижтимоий 
психологиянинг асосий билимлари билан қуролланишига чорлайди. 
Тўртинчидан, шахсни жамият ҳаётига дастлабки тарзда киритиш жуда 
муҳимдир, шахсият ривожланишининг турли босқичларида турли хил 
ижтимоий тузилмалар томонидан намоён бўлади: у ҳар куни дуч келадиган 
одамлар (ота-оналар ва қариндошлар, ўқувчилар, ўқитувчилар, синфдошлар, 
дўстлар ва бошқалар) ва нисбатан узоқ, тартибсизлик (бошқа халқлар, ҳукумат, 
санъат, черков ва бошқалар). Буларнинг барчаси болага нафақат бошқа 
одамларни кузатиш ва улар қандай муносабатда бўлишларини тушуниш, балки 
улардан ўрганиш, тақлид қилиш, идентификатция қилиш имкониятини ва 
эҳтиёжини 
беради. 
Аслида, 
бутун 
инсон 
психикаси 
нафақат 
ижтимоийлаштирилган, балки табиат ва моҳиятида биосотсиалдир. 
Тадқиқотчилар, масалан, Шотландия ва Франтция болалари мактабларда 
ўрнатилган қоидалар тизимига ҳар хил муносабатда бўлишган. Шотландия 
талабалари ушбу меъёрларни ўқувчилар томонидан қандай қабул қилинишидан 
ва (ижобий ёки салбий) баҳоланишидан қатъи назар, ўқитувчилар мактабда 
ўзини тутиш ва бўйсуниш қоидаларини бажаришлари кераклигига ишонадилар. 
Франтцуз мактаб ўқувчилари, ўқитувчи расмий қоидаларни ишлаб чиқиш учун 
нима буюрилганидан қатъи назар, ҳар доим адолатли ҳаракат қилиши керак деб 
ҳисоблайди. Албатта, бу фактлар нафақат ушбу мамлакатларнинг миллий 
маданияти, мафкураси, этикаси (ёки психологияси), балки турли мактабларнинг 
ташкил этилиши ва фаолиятининг хусусиятларини ҳам акс эттиради. 
Бешинчидан, ижтимоий уюшган ўқув жараёни - бу фақат ижтимоий 
ҳодисадир (мақсад, ташкил этиш ва амалга ошириш нуқтаи назаридан) ва ҳатто 
классик педагогика ҳам ижтимоий педагогикага интилмоқда. 
Турли мактаблар, барча миллатлар ва маданиятлар, барча болалар ёки катталар, 
ҳамма вақт ва миллатлар учун тенг даражада қабул қилинган (ёки самарали) 
универсал педагогика мавжуд эмас. Глобаллашув ёки таълимнинг халқаро 
бирлашиши муаммоси сунъий равишда қарама-қарши қўйилган ва ҳақиқатан 
ҳам хато. Самарали ўқув жараёнини ташкил этиш ва амалга ошириш учун 
баркамол ўқитувчи ва тарбиячи нафақат соф педагогик вазифалар ва 
қоидаларга, балки кенг кўламли бузилмас ва ҳар доим ўзига хос ижтимоий-
психологик ҳодисалар, саволлар ва муаммоларга раҳбарлик қилиши керак. 
Таълим ва тарбия, таърифига кўра, ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро 
муносабатлар жараёнидир ҳодиса чуқур ижтимоий ва ижтимоий-психологик. 
Билимлар механик равишда "қўлдан-қўлга" узатилмайди, лекин таълим 
жараёнининг иккала субъекти ўзаро таъсирида ва ўзига хос (мавзуга 
йўналтирилган) алоқа жараёнида олинади. Бундан ташқари, ўқитувчи ҳар доим 
нафақат ўзига хос, индивидуал ўқувчи билан, балки унинг сотциал-психологик 
қонунларига биноан яшайдиган, ўзгарадиган ва, эҳтимол ривожланиб 
борадиган ажойиб жамоага муносабатда бўлади. 

---

261 
Ҳар бир алоҳида шахснинг психикасида маълум индивидуал хусусиятлар ва 
хусусиятлар, шунингдек, маълум бир мактаб, синф, мактаб ўқувчиларининг 
маълум бир микро гуруҳи учун одатий бўлган психологик гуруҳ (лекин 
қизиқишлар, илмий кўрсаткичлар, яшаш жойи, ота-оналарнинг ижтимоий 
ҳолати ва бошқалар) мажбурий тарзда намоён бўлади. . Шу сабабли, 
таълимнинг деярли барча муҳим ва муҳим муаммолари, яъни. шахсий таълим 
ва тарбия жиддий ва одатда ҳал қилувчи, ижтимоий-психологик асосларга эга, 
улар, афсуски, ҳали тизимли илмий тадқиқотларни олиб бормайдилар, энг 
муҳими, етарли ва муносиб амалий амалга оширадилар. 
Таълим тизимининг ижтимоий мақсади таржима ва билимларни жалб 
қилиш жараёнларига психологик жиҳатдан чекланмаган. Таълим маълум 
маънода талабанинг яхлит шахсиятини яратиш, шакллантириш, унинг бутун 
психикасини ўзгартириш ва ривожлантиришдан иборат бўлиб, у албатта ҳар 
доим ўзига хос, индивидуал шахсга тегишли. Аммо турларнинг келиб чиқиши, 
вазифаси ва фаолияти жиҳатидан, киши чуқур биосотциал ҳодисадир. Инсон 
психикаси нафақат мия жараёнлари ва ижро этувчи анатомик ва физиологик 
тузилмалар, балки инсоният жамияти билан ҳам ажралиб туради. 
Таълим жараёни билан боғлиқ фундаментал, асосий ижтимоий-психологик 
масала давлат ва оммавий таълимнинг мақсади масаласидир. Нега мактаб 
битирувчисини тайёрлаш керак: иш учун, университетга кириш ёки катта 
ёшдаги ҳаёт учун? Таълимнинг мақсадлари давлат муассасалари ва 
тузилмалари томонидан белгиланади ва шунинг учун мажбурий равишда 
мафкуравий, сиёсий, иқтисодий ва бошқа ижтимоий жиҳатларни ўз ичига 
олади. Бу жиҳатлар (ва барча турдаги қонунлар) таълим истеъмолчисининг - 
тирик, аниқ, ривожланаётган шахснинг ҳақиқий имкониятлари, интилишлари ва 
эҳтиёжларига зид келмаслиги психологик жиҳатдан зарурдир: мактабгача 
ёшдаги боладан катта ёшгача. 

---

262