Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Қадимги 
Хоразм. 
Хваризам 
(“Авесто” 
тилида), 
Хуаразмиш (қадимги форс тилиди), Хорасмие (қадимги юнон 
тилида) тушунчалари Қуйи Амударё ҳудудларидаги Хоразм 
воҳасига тегишли бўлган.
Қадимги Хоразм тарихи ва ёдгорликлари С.П.Толстов 
раҳбарлигидаги археологик экспедициянинг тадқиқотлари 
натижасида кенг ёритилган. Хоразмнинг суғориш иншоотлари 
ва суғорилиши тарихини ўрганишда таниқли олим археолог 
Я.Ғ.Ғуломов катта ҳисса қўшган. Хоразм тупроғида турли хил 
кўҳна қишлоқ ва шаҳар харобалари қазиб очилган. Ҳозир ҳам 
Қадимги Хоразм тарихини ўрганиш ва унинг археологик 
ёдгорликларини қидириб топиш ва тадқиқ қилиш ишларига 
катта эътибор берилмоқда. 

---

162 
«Авесто»нинг 
дастлабки 
маълумотларига 
(Яшт 
мадҳиялари) замондош Хоразм ёдгорликлари мил.авв. IX–VIII 
асрларга оид Амиробод маданияти номи билан аталган. Бу давр 
ёдгорликлари 
маҳаллий 
бронза 
даври 
маданияти 
хусусиятларини сақлаб, ярим ертўла турар жой, кичик суғориш 
иншоотлар излари ва қўлда ясалган идишлар билан машҳур 
бўлган. Бронза буюмларидан ўроқлар, жез игналар ҳамда ўқ 
учлар қўйилган тош қолиплар топилган. 
Хоразмдаги шу давр аҳолисининг асосий тирикчилик 
манбаи чорвачилик ва деҳқончилик бўлган. Табиий шароит
ариқ қазиб, сув чиқаришга имкон берган туманларда суғорма 
деҳқончилик 
ривожланган. 
Ўлканинг 
йирик 
суғориш 
иншоотлари мил.авв. V–IV асрларга оиддир. Тадқиқотчилар бу 
иншоотлар аҳамонийлардан ҳам олдинги даврларда катта бир 
давлат ҳудудида қурилган бўлиши мумкин ва бу давлатга 
Хоразм, Сўғдиёна, Парфия, Ария ва Марғиёна ерлари кирган, 
деб фараз қилганлар.
Гекатейнинг хорасмийлар элатига оид маълумотлари ва 
Геродотнинг Акес дарёси сувлари билан фойдаланувчи 
халқларнинг ерлари ҳақидаги хабарларига таянган ҳолда 
“Катта Хоразм” давлати тўғрисидаги илмий назария пайдо 
бўлган. Бу давлатга Геродот санаб ўтган халқлар – 
хорасмийлар, 
гирканлар, 
парфияликлар, 
саранглар 
ва 
таманейлар ерлари ҳам кирган деб тахмин қилинди. Баъзи 
тадқиқотчиларнинг таъкидлашича (В.Тарн, Ф.Альтхайм), 
аҳамонийлар 
давридан 
олдин 
хорасмийлар 
Парфия 
чегараларидан шарқий йўналишда Копетдоғ ёнбағирларида 
жойлашганлар. “Катта Хоразм” давлатининг маркази Марв ва 
Ҳирот атрофида бўлиб, бу давлатни Кир II бўйсундирган сўнг 
хорасмийлар Қуйи Амударё – Хоразм воҳасига кўчиб 
борганлар деб фараз қилинди (В.Б.Хеннинг, И.Гершевич, 
И.В.Пьянков). Демак, бу назарияга кўра, хоразмликларни Қуйи 
Амударё ерларига жанубдан қадимги форслар сиқиб 
чиқарганлар.
Бошқа олимлар бу назарияга қарши бўлиб, хоразмликлар 
Ўрта Осиё жанубидан кўчиб келмаганлар. Хоразм давлати 
Қуйи Амударёда қадимги замонлардаёқ вужудга келган деб 
хулоса қилганлар (С.П.Толстов, М.Г.Воробьёва). Аммо бу 
давлатнинг чегаралари ҳозирги Хоразм воҳаси ҳудудидан анча 

---

163 
кенг бўлиб, Ўрта Амударё воҳасидан бошлаб Орол денгизигача 
бўлган ерларни ўз ичига олган. 
Бу ҳудудда мил.авв. VI–V асрларга оид 310 та уй–
қўрғонлар, қишлоқ ва шаҳар харобалари маълумдир. Шулар 
жумласидан энг йириги Қўзалиқир мустаҳкам мудофаа 
деворлари билан ўралган. Қўзалиқир мудофаа деворларининг 
тузилиши билан Бақтриядаги Қизилтепа шаҳар деворларининг 
тузилишида анча ўхшаш аниқланди. Бақтрия ва Хоразм шаҳар 
марказлари мудофаа деворларининг ўртасида жангчилар 
юриши учун махсус йўлак бўлган. Шаҳар деворларининг ён 
томонларида ўқ отиш учун мудофаа буржи қурилган. 
Деворларда ҳар 2 метрда шинаклар қолдирилган. 
Археология манбаларга кўра, Хоразм воҳасида мил.авв. 
IX–VIII асрларга оид пахса ёки ҳом ғиштдан қурилган уй–
жойлар, мудофаа деворлари ва турли меъморчилик иншоотлар 
аниқланмаган. Турар жойлар ярим ертўлалардан иборат, сопол 
идишлар эса қўлда ясалган ва кулолчилик чарҳи бу давр 
маҳаллий ҳунармандчилигида номаълум эди. 
Хоразм моддий маданияти ҳамда бинокорлигидаги туб 
ўзгаришлар ва воҳада олдинги даврларда номаълум маданий 
анъаналарнинг пайдо бўлиши мил.авв. VII–VI асрлар билан 
белгиланади. Мазкур даврга оид Хоразмда хом ғишт ва 
пахсадан қурилган уй–жойларнинг қолдиқлари қазиб очилган. 
Қурилиш ва ҳунармандчилик анча ривож топган (Қўзалиқир, 
Хумбузтепа, 
Хазорасп). 
Воҳа 
қулолчилигида 
чархдан 
фойдаланиш бошланади, темирдан меҳнат ҳамда ҳарбий 
қуроллар ишлаб чиқарилади, сарой шаклидаги иншоотлар, 
саждагоҳлар ва оташкадалар пайдо бўлади.
Бу ерда бронза ва темирдан ясалган меҳнат ҳамда ҳарбий 
қуроллар, сопол урчуқлар, жез игна, бигизлар, тош қуроллар, 
сопол идишлар топилган. 
Хоразм воҳаси сопол идишлари Марғиёна, Бақтрия ва 
Суғдиёна кулолчилик буюмларига ўхшаб, улардан унча фарқ 
қилмайди. Сопол идишлар ва бошқа моддий манбалар асосий 
хусусияти билан умумий маданиятга мансубдир. Бундан 
бинокорлик усуллари уй–жойларнинг тузилиши ва мудофаа 
тизими ҳам далолат беради. Илк темир даврда Ўрта Осиё 
жанубий 
вилоятларида 
жуда 
қадимги 
замонлардаёқ 

---

164 
ривожланган маданий анъаналар Хоразм воҳаси аҳолисининг 
моддий маданиятига татбиқ қилинади.
Ўрта Осиё жанубий вилоятларини маданий умумийлик 
зироатчи 
аҳолининг 
қўшни–қариндошлиги, 
яқин 
урф–
одатлари, тили, диний қарашлари ва маданий алоқалари 
бирлаштирган. 
Шунингдек, 
Марғиёна–Бақтрия 
аҳоли 
гуруҳларнинг 
(бинокорлар, 
ҳунармандлар, 
зироатчилар) 
Хоразм чегараларида ва айнан воҳа ҳудудига ёйилиши 
эҳтимолдан ҳоли эмас. Зироатчи аҳолисининг миграциялари 
форс подшоси Кир II нинг юришларидан анча олдинги 
даварларда бошланган. Миграциялар туфайли Жанубий 
вилоятлар жамоаларининг вакиллари ва Хоразм маҳаллий 
аҳолиси қўшилиб қоришиши сабабли янги маданий ва этник 
жараёнларга замин яратилган.
Бу даврга қадар Хоразм воҳасида Қуйисой маданиятига 
оид чорвадорлар ҳамда илк саклар истиқомат қилганлар 
(мил.авв. VII аср). Хусусан хоразмликлар – саклар ва 
бақтрияликлар 
этномаданий 
анъаналарининг 
қоришиши 
натижасида Хоразм воҳасида Қўзалиқир маданияти ҳамда 
хорасмийлар элати вужудга келган. Шундай қилиб, мазкур 
маданият Марғиёна–Бақтрияда бошлаб юқори даражада ривож 
топган 
цивилизация 
таъсирининг 
маҳсули 
эканлиги 
эҳтимолдан ҳоли эмас.
Мил.авв. 
Х–VIII 
асрларда 
Жанубий 
Сўғдиёнада 
(Қашқадарё воҳаси) кулолчилик чархда ишланган сопол 
идишларнинг пайдо бўлиши, қурилишда ҳом ғишт ва 
пахсанинг ишлатилиши, уй–қўрғонлар ва айрим қалъаларнинг 
бино қилиниши Бақтриянинг Суғдиёнага маданий таъсирини ва 
бақтрияликлар томонидан баъзи воҳаларнинг ўзлаштиришини 
тасдиқлайди.
Бугунги кунга келиб, “Катта Хоразм” давлатига доир 
назария олимлар томонидан рад этилди. Хоразм воҳасида илк 
давлатчилик алоҳида воҳа – туманларда мил.авв. VII–VI аср 
чегарасида вужудга келган деган фикр ўртага ташланди.
Алоҳида деҳқончилик – чорвачилик воҳа–туманлардан 
иборат қадимги Хоразм давлати мил.авв. VI асрда 
Амударёнинг ўрта оқими қисмидан Жанубий Оролбўйи 
ерларида вужудга келган, деган хулосанинг тўғрилиги 
тасдиқланди. “Катта Хоразм” маркази Ҳирот ва Марв атрофида 

---

165 
жойлашмаган, чунки ёзма манбаларга кўра, Марғиёна қадимги 
Бақтрия давлатининг таркибий қисми бўлиб, унинг йирик 
вилоятини ташкил этган.
Бақтрия ва Хоразм давлатининг ҳудудий чегаралари Ўрта 
Амударё оқимидаги ерлар орқали ўтган. Шу заминда бир–
бирига яқин ҳолатда иккита қадимги истеҳком – Одойтепа ва 
Қушқала қурилган. Хоразмликлар эгалик қилган ерлар 
Суғдиёна, Марғиёна ва Бақтрияга тегишли ўлкаларга бориб 
тақалган. Балки шунинг учун ҳам Гекатей 
хорасмийлар 
– 
хоразмликлар вилоятини парфияликлардан шарқий томонда 
жойлаштирган. Геродот эса парфияликлар ва хорасмийларнинг 
ерлари чегарадош бўлган деб кўрсатган.
Кир II Ўрта Осиёнинг жанубий вилоятларини (Марғиёна, 
Бақтрия) истило қилиб, шу ҳудудлар бир қисм аҳолисини 
юртимизнинг шимолий вилоятларига сиқиб чиқариш мумкин 
эди. Аммо, қадимги Хоразмда давлатчилик тизимининг 
вужудга келиши турли мураккаб маданий, этник ва сиёсий 
жараёнлар билан боғлиқ бўлиб, аҳамонийлар давридан олдинги 
замонларда бошланган. Бундан минтақадаги цивилизациянинг 
бирламчи марказларининг маданий таъсири ва аҳоли 
миграциялари катта аҳамиятга эга бўлган.