Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

фикрдаман‖,―Кечирасиз, мен сизнинг фикрингизга қўшилмайман‖ деган 
иборалар билан мурожаат қилинади. Ҳеч қачон ―умуман нотўғри‖, ―бу 
тўғрида ҳеч нарсани тушунмайсиз‖, ― бу нарсани ѐш бола ҳам билади‖ деган 
ибораларни ишлатиш мумкин эмас.
Гапираѐтган инсоннинг фикрини бўлиб, ―Бўлиши мумкин эмас‖, 
―Ўзингиз ишонасизми?‖ тарзидаги иборалар билан чалғитиш ҳам 
одобсизлик саналади.
Хушмуомалалик 
ва 
одоблилик 
муғомбирлик 
ҳамда 
қалбаки 
тортинчоқликдан келиб чиқмаслиги, самимий, табиий ва беғараз, ҳар қандай 
муғомбирлик ва ѐлғон тортинчоқликдан ҳоли бўлиши керак. 
Барча даврларда суҳбат, мулоқот инсониятларнинг ўртасидаги асосини 
ташкил қилган. Суҳбат – бу фикрлар алмашинуви бўлиб, у ақллилик ва 
чиройли сўзлашнинг белгиси ҳисобланмайди. Баъзи инсонлар қандай гап 
бошлашни билишмайди, гапирганда ҳам ўзларини йўқотиб қўядилар. Жуда 
кўп кераксиз сўзларни, ишлатадилар. Бугунги кунда баъзи ѐшларимиз нутқи 
фақат жаргон ва вульгар сўзлардан иборат. Агар суҳбатдошингизнинг нутқи 
жаргон сўзлар билан тўлиб-тошган бўлса, ўзи қийналиб, пойма–пой гапирса, 
талаффузи яхши бўлмаса, оҳанги қулоққа ѐқмаса, энг мазмунли суҳбат ҳам ўз 
қимматини йўқотади. Ҳамма вақт аниқ–равшан, ҳовлиқмасдан, мулойимлик 
ва майин овоз билан гапиришга ҳаракат қилиш керак. Ҳовлиқиб айтилган 
сўзни тушуниш қийин бўлади, жуда чўзиб, секин гапириш эса кишининг сабр 
–косасини тўлдиради. Талаффуз этилган ҳар бир сўз, бўғин ва оҳанг аниқ ва 
равшан жаранглаши лозим. Жуда нозланиб гапириш ҳам хунук одат.
Ўз она тилисини ҳурмат қилган инсон унинг бузилишига йўл қўймайди. 
Ажнабий сўзларнинг аниқ маъносини билган ва уларни тўғри талаффуз эта 
оладиган киши, зарурат бўлса, уларни ўз нутқида ишлатиши мумкин. 
 
ОВОЗ ОҲАНГИ 
Суҳбатнинг тавсифини белгилаб бериш учун сўз бойлиги ва сўзнинг 
грамматик қурилишигина ҳали етарли эмас, бу ерда гаплашиш оҳанги, яъни 

---

58 
интонация муҳим роль ўйнайди. Сўзлашиш оҳанги ирода ва эмоционал 
таъсирни, ҳиссиѐтни акс эттиради. Сўзлашиш оҳангидан ҳатто кишининг 
кайфиятини билиш мумкин. Оҳанг маълум даражада кишининг хулқини ҳам 
акс эттиради. Яъни суҳбатдошимизнинг тарбияли ѐки тарбиясизлигини 
кўрсатади. Битта сўз ѐки иборанинг ўзи қандай оҳангда айтилганлигига 
қараб, бизга ҳар хил таъсир этиши мумкин. Кўпинча айтилган сўз эмас, балки 
ҳақоратомуз оҳанг кишини ранжитади. Сўз оҳангининг чиройлилиги ѐки 
ингичкалиги билан сиз бевосита атрофдагиларда оғир ѐки енгил кайфият 
уйғотасиз. Ифодаланаѐтган сўзларнинг маъноси суҳбатдошингизнинг жавоб 
бериш имкониятини яхшилаш даражасида бўлса бас. Ҳақиқий маълумот сўз 
оҳангиздадир. Асосий хавф шундаки, на сиз ва на сизнинг суҳбатдошингиз 
нишонга тегувчи бу бевосита ифодаланувчи маълумотни англанган тарзда 
ҳам, англанмаган тарзда ҳам таҳлил қила олмайсиз. Ҳар бир замонавий инсон 
ўз сўз оҳангини ўзгартириш имконига эга. Авваламбор, ҳаққоний эслашга 
ҳаракат қилинг, қачондир сиз ўз сўз оҳангизга нисбатан мақтовлар 
эшитганмисиз. Агар сиз ўз сўзоҳангизнинг яхшилигига ишончингиз комил 
бўлса, унда овозингизни тасмага ѐзиб олиб, уни эшитиб кўринг. Биринчи 
эшитишдаѐқ кўпчилик ўзининг сўзлаш оҳангини ҳайрат билан таниб 
қолишади. 
Ёқимли оҳанг, бунда биз аѐлларни назарда тутяпмиз, одатда нафис 
оҳангдир, баланд ҳам, паст ҳам, тез ҳам, секин ҳам эмас. Агар сизнинг 
овозингиз бошқаларга ѐқмаса, ҳаѐтингиздаги тутган ўрнингизга унинг мос 
келмаганидан бўлиши мумкин. Эҳтимол, сиз гаплашаѐтганда чарчарсиз. 
Бошқа нутқдаги қусурлар ҳам тўғриланса бўлади. Аммо чиройли нутқ учун 
фақат оҳангнинг нафислиги етмайди. Дунѐқарашнинг бойлиги нутқни янада 
гўзаллаштиради. Зеро, қуруқ сўзлардан иборат чиройли нутқ одамларда сизга 
нисбатан бўлган кинояни уйғотади. Буюк мавлоно Жалолиддин Румий 
«Ичингдаги ичиндадир» номли асарида ―Сўз буюкдир. Зеро Аллоҳ бўл демаса 
ҳам олам бўлаверар эди. Чунки Аллоҳнинг хоҳишини ўзи етарлидир. Аллоҳ 
«Бўл!» деб Сўзни буюк қилди‖, деган. Шундай экан, сўзларни мазмун билан
бойитиш ҳам муҳимдир. Чиройли нутқ эгаси ўз нутқи билан бир

икки 
мартагина одамларни ўзига жалб қилиши мумкин. Лекин мазмунсиз чиройли 
сўзлар одамлар меъдасига тегади. Зеро ҳозирги пайтда Сиз нутқ билан
юзланаѐтган одамлар аввалида сизга кўпроқ ижобий эмас, танқидий нуқтаи 
назардан ѐндашадилар. Иш, мартаба, кечинмалар ва кайфиятнинг ѐмонлиги 
ҳам, бетоблик ҳам атрофдагилар билан қўпол муомалада бўлиш ҳуқуқини 
бермайди. Ҳатто буйруқни ҳам мулойимлик, майин овоз билан ва шу қатори 
бир вақтда ишга доир қатъиятлик билан бериш мумкин.
СУҲБАТ 
Суҳбат олиб бориш маҳоратини эгаллаш учун қадимги нотиқлар каби 
зарур бўлган билимларни эгаллаш лозим. Аммо бу дўстона учрашувларни 
нотиқлик санъати бўйича мусобақага айлантириш дегани эмас. Ҳар кимга 
ҳам ақлли гапларни осонлик билан етказиш қобилияти берилмайди. 

---

59 
Суҳбатлашиш санъатида сергапликка йўл қўймай машқ қилиш лозим, одамга 
мослашиш керак ва узоқ тажрибага эга бўлгандан сўнггина ўз истиқболини 
кўриш мумкин. Авваламбор биз ўз «мен» лашимиздан қочишимиз лозим, 
ўзгаларнинг қизиқишига эътибор бермоқ - бу ҳар суҳбатнинг асосий 
афзаллигидир. Жамоага ѐқиш учун суҳбатдошингизга яқин бўлган ва уни 
кўпроқ қизиқтирадиган суҳбат мавзуларини танлашингиз лозим. Жамиятнинг 
баъзи аъзоларига доимо ҳамма нарсадан нолийверадиган ва айб 
қидираверадиган одамлар киради. Аммо мулоқот қилиш меъѐри ва 
тажрибасига эга ҳақиқий одобли инсон ҳамиша ўз талабалари даражасида 
камтарин, мулоҳазаларида эса нотакаббур ва бағрикенг бўлади. Агар жамоат 
сизга нотаниш бўлса, суҳбатда мавжуд одамлар борасида гаплашмагингиз 
маъқул, аввал уларнинг ўзаро муносабатларини кузатиб, шу асосда бирон 
бир нарса дейишингиз мумкин.
Сўз бу ўзингизга қарши қуролга айланувчи кучдир. Яқинингизни 
айблашдан олдин, ўйлаб кўринг, ҳасадгўй бўлманг. Кўролмаслик ҳиссини 
очиқчасига кўрсатманг, бундан сизга бўлган муносабат ижобий ўзгариш касб 
этмайди. Атрофдагилар учун нотаниш бўлган тилда бирон-бир одам билан
суҳбатлашиш маданиятсизликдир. Суҳбатдаги ҳар бир сўз суҳбатдош учун 
аниқ ва тушунарли бўлмоғи лозим. Агар сизнинг нутқингизни тинглаѐтган 
одам бирон-бир сўзни қайтариш учун гапингизни бўлса, тез орада суҳбатдош 
сизга бўлган қизиқишини йўқотади. Бунда нутқ ўта баланд оҳангда 
бўлмаслиги лозим, акс ҳолда, ўзингизни ноқулай аҳволга солиб қўясиз. 
Сизнинг суҳбатингизга учинчи суҳбатдош қўшилса-ю, мавзу эса ўта нозик 
хусусият касб этса, ўзингизни илтифотли ва ҳушмуомала бўлинг. Жамоатда 
турли нарсалар ҳақида гап кетади, саволлар чуқурлашиб кетмайди, бирон- 
бир нарса ҳар тарафлама кўриб чиқилмайди, балки қисқача мулоҳаза 
юритилади, аммо юзаки эмас. Ҳеч қачон бошқалар билан гаплашиш истаги 
борлигини ѐки суҳбат сизга зерикарли эканлигини кўрсатманг, суҳбат чоғида 
атрофга аланглаб, қўлга тушган бирон нарсани ўйнаб ѐки соатга қарайвериш 
мумкин эмас. Суҳбат чоғида ўзини кўкларга кўтариб, ўз фаолияти, 
изланишлари, мулки, ўз танишлари доираси ѐки кимнидир исмини рўкач 
қилиш билан мақтаниш ва яхши эмас – булар суҳбатдош ақлининг қанчалик 
тор эканлигидан гувоҳлик беради. Мунозара қилинаѐтган муаммолар доираси 
кенг бўлиши мумкин, бироқ нима бўлганда ҳам ўзингизни ишончли ҳис 
қиладиган, ўзингизга мос бўлган мавзуларда суҳбат олиб боришингиз 
мақсадга мувофиқдир. Суҳбатдошни соғлиқдан нолиш, об

ҳаво ҳақидаги 
сўзлар билан чарчатманг. Суҳбат ҳақиқатан ҳам қизиқарлироқ бўлиши учун 
барча қобилиятингиз ва ҳазилкашлигингизни ишга солинг.
Суҳбатда нимадан сақланиш лозим 
Тарбияли киши ўзи ҳақида энг охирида гапиради. Агар ундан бу ҳақда 
сўрашган тақдирда ҳам мавзуни бошқа тарафга буриб юбориши маъқул. 
Шахсий муаммолар оилавий ѐки дўстлар даврасида муҳокама қилинади. 
Жамоатга эса ҳордиқ олиш учун чиқилади. Уй ишлари ва касалликлар 

---

60 
тўғрисида яхшироқ мавзу тополмаган одамлар гапирсинлар. Бошқанинг 
ғашига тегадиган шахсий мавзулардан қочинг. Ишончли маълумотларни 
ҳаммага тарқатиш ярамайди, бу кўпроқ сергапликдан далолат беради. 
Кўпчилик бундай одамлар билан масофа сақлашга ҳаракат қилади. Сабаби, 
диққат марказида бўлиш учун ҳамма нарсага тайѐр бўлган бундай