Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

Барглари: Соя ўсимлигининг барглари мураккаб бўлиб, барг бандига учта баргча жойлашиб, улар пояда навбат билан жойлашади . Баргларнинг 11 шакли турлича - ланцетсимон, юраксимон, овал ва думалоқ кўринишда бўлади. Баргларнинг шакли ва ўлчамлари ҳарорат, ёруғлик, намлик ва озиқланиш каби омилларга боғлиқ бўлади. Баргнинг узунлиги соянинг навига ва ўсиш шароитларига қараб, 5-10см, эни эса 3-10см бўлади, баргбандининг узунлиги турли навларда турлича: 9-25 см, йўғонлиги 0,2-0,6 см гача етади. Бир туп ўсимликда 20-40 та ва ундан ортиқ барг бўлиши мумкин. Барг юзасининг текис, қалин ёки юпқа, юмшоқ ёки қаттиқ бўлиши, асосан, ўсимликнинг генотипига боғлиқ бўлади.
Соя баргларининг яна характерли хусусияти шундаки, дуккаклари пишиб етилиши билан, ранглари сарғайиб, бирин-кетин табиий равишда тўкилади. Гуллари: Соянинг гуллари жуда майда бўлиб, барг қўлтиғида жойлашади. Соянинг тўп гули шингил кўринишда бўлади. Барг қўлтиғидаги гуллар сони 20-24 тани, ҳар бир гулнинг ҳажми 5-6 мм ни ташкил қилади. Гул косаси 5 та, шундан иккитаси қўшилиб ўсади, пастки учтаси алоҳида ривожланиб, қўшилиб ўсган гул косаларидан кўра узунроқ бўлади. Гултожибарглари оқ ёки бинафша рангда бўлиб, энг юқори гултожи барги елкан, икки ён томонидаги гултожибарги қанот, икки пастки барглари қайиқча деб аталади. Елкан гултожибаргнинг ранги қанот ва қайиқча гултожибаргларига қараганда тўқроқ ва ўлчамлари ҳам каттароқ бўлади. Қайиқча барглари қўшилиб ўсиб, ўртаси бир оз букланган.
Оталиқ чангчилари 10 та, шундан 9 таси қўшилиб, биттаси алоҳида ўсган. Чангдонлари 3-4 уялик, улар узунасига ёрилади. Чанглари ёпишқоқ, сариқ рангда, уруғдони узунчоқ шаклда бўлади . Соянинг гуллари майда, кўримсиз бўлиб, ҳашаротларни ўзига жалб қила олмайди. Соянинг гуллари ўзидан чангланади, аввал, чангланиб, кейин очилади. Ўсимликларнинг гуллаши 6-10 та барги шаклланиши билан бошланади.
Соя ўз-ўзидан чангланадиган ўсимликдир. Ўсимликнинг гуллаш даври соя навларида узоқ чўзилиб, соянинг эртапишар навларида 17-30 кунгача, кечпишар навларида эса 60-80 кунгача давом қилади. Соя ўсимлиги дуккакларининг шакли турлича бўлади: тўғри, букилган, ўроқсимон, қабариқ, узунлиги 3-7 см, эни 0,5-1,5 см гача етади. Дуккакларда уруғлар 1-4 та, кўпинча 2-3 та бўлиб жойлашади. Дуккакларнинг сони бир туп ўсимликда 10 тадан 200-350 тагача бўлиши мумкин. Дуккакларнинг сони, аввало, унинг генотипига ҳамда табиий шароитларга боғлиқ. Соянинг дуккаклари пишганда оч сариқ, кулранг сариқ, оч қўнғир, тўқ кулранг ва қўнғир қорамтир рангларда бўлади. Ўсимлик поясида пастки дуккакларнинг жойлашиш баландлиги ҳам соя навининг хусусиятлари ва иқлим шароитларига қараб, турлича бўлади. Барг қўлтиғида дуккаклар сони 1-3 тадан 8-12 тагача жойлашади. Соя дони (уруғлари) нинг ранги сариқ, оч яшил, оч қўнғир ва қора тусда бўлади. Уруғларнинг катталиги ҳам ўзгарувчан бўлиб, 1000 дона уруғнинг оғирлиги ўртача 80 дан 250 г гача келади . Соянинг уруғлари думалоқ, овалсимон, чўзинчоқ, қабариқ шаклларда бўлади. Соя дони уруғ қобиғи, уруғпалла ва муртакдан иборат.
Вояга етган ўсимликнинг катталиги генотипига ва муҳит омилларига боғлиқдир. Соянинг уруғи уч қисмдан иборат: уруғ қобиғи, муртак ва уруғпалла. Уруғпалла соя уруғининг асосий қисмини ташкил қилиб, ўсимтани деярли икки ҳафтагача озиқ элементлари билан таъминлайди. Соянинг униб чиқиши уруғларининг бўкишидан бошланади: уруғ оғирлигининг 50% гача сувни шимиб олади. Ортиқча намлик эса унувчанликни пасайтиради (уруғнинг нафас олишига салбий таъсир қилади) . Соя уруғларининг униб чиқиши учун минимал ҳарорат 6-8˚С атрофида бўлиши керак. Хона шароитида оптимал ҳарорат 20-240 С бўлганида, 2-3 кун ичида уруғлар 90-100% униб чиқади. Тупроқда уруғ униб чиқиши учун зарур шароитлар етарли бўлганида, 5-7 кун давомида майсалар кўринади. Дала шароитида унувчанлиги юқори бўлиб, 70-80% гача етади. [10]
Меваси: кўп (1-4) уруғлик дуккак бўлиб, соя гуллагандан кейин 11-14 кунларидан бошлаб шаклланиб аста секин катталашиб боради. унинг шакли, катталиги, энг аввало ранги кабилар муҳим нав белгиларидан ҳисобланади. Дуккаклар, пергамент, қавати хар-хил даражада ривожланган, тасбеҳсимон кўпинча ярим эгилган, тўғри ҳанжарсимон шаклга эга навларга боғлиқ равишда ясси, қабариқ кўринишлик чатнашга мойил, кам чатнайдиган ва чатнамайдиган бўлиши мумкин. Дуккакларни катталиги унинг жойлашган ўрнига, навга боғлиқ равишда узунлиги 2,5-6,5см кенглиги 0,5-2,2см гача боради. Дастлабки дуккаклар поянинг қанча юқори қисмида16-22 см да жойлашса ҳосилни механизимлар билан йиғиб олишга қулайлик яратилади ва ҳосилни исрофгарчилигини олди олинади. Бунда кўчат қалинлигини оптимал бўлиши энг зарур ва муҳим ҳисобланиб, сийрак ўстирилган соязорлардаги ўсимликларнинг дастлабки дуккаклари ерга жуда яқин 8-10 смда жойлашади, кўчат қалинлиги етарли бўлганда бу кўрсаткич 18-22см гача юқорига кўтарилади.[10]
Айниқса сояни такрорий экин сифатида ўстирилганда поядаги дастлабки дуккакларни жойланиши пасаяди, сабаби иссиқликни етарли бўлиши ўсимликни ривожланиш босқичларини яъни гуллашни тезлаштиради. Шунинг учун такрорий экилган сояларни имкони борича тўла ундириб олишга ҳаракат қилиниши кўчат сони гектарига 350-400 минг тупдан кам бўлмаслиги мухим. Уруғи: нав хусусиятларига кўра ҳар хил оқ-сариқ, сариқ, сутрангли, қизғишқўнғир, яшил, чипор, қора ранглик пўстли, шарсимон, юмолоқ, буйраксимон, Соя уруғи уруғ пўсти 7,3% уруғ паллалари 90,3% ва уларнинг ўртасидаги уруғ муртагидан 2,4% ташкил топган, тухумсимон шакллик, катталиги 5,0х5см дан 8,5х6,5см гача бўлган дон.
Унинг уруғ қопчиғининг ранги, шакли, катталиги сингари белгиларига кўра навларни ажратиш қулай. Соя уруғининг йирик майдалигига кўра 6 гурухга ажратилади: -жуда майда уруғлар 1000 донасини вазни 40-90г. -майда уруғлик 1000 донаси 100-140г. -ўртача уруғлик 1000 донаси 150-200г. -йирик уруғлик 1000 донаси 200-250г. -жуда йирик уруғлик 1000 донаси 260-300г. -ўта йирик уруғлик 1000 донаси 300-425г.

3. Биоэкологик хусусиятлари

Соянинг иссиққа бўлган талаби. Репродуктив органларнинг шаклланиши (21-ЗЗС) хамда гуллаши (22-25 С) энг юқори бўлади. 17 С дан паст хароратда гуллаш тўхтайди. 18-25 С даги иссиклик юкори хосилдорликнинг гаровидир. 35 С дан юкори бўлган хароратда ғунча ва гулларнинг тўкилиши кузатилса, уруғнинг етилиши хароратнинг 10-14 С га тушиб кетганидан тўхтайди. Туганаклар 22-25 С хароратда яхши ривожланади. Донда ёғнинг тўпланишида 12-26 С харорат энг мақбулдир. Вегетациянинг иккинчи даврида хароратнинг ошиб кетиши ёғларнинг синтезини кучайтиради, углеводлар микдорини камайишига олиб келади.
Соянинг намликка бўлган талаби. Донли ва дуккакли экинлар ичида соя сувга нисбатан талабчандир. Соядан юқори хосил олиш учун унинг намга бўлган талабини тўлик қондириш керак. Бир гектар ерга экилган соя вегетация даврида 3200 м дан 5500 м гача сув сарфлайди.Унинг транспирация коэффиценти еиштириладиган шароитига караб намлик юқори бўлган жойларда 400 дан 800гача, намлик миқдори кам бўлган жойларда 500-700 гача бўлади. Дон-дуккакли экинлар ичида биргина соя намлик нисбатан юкори бўлган холларда хам ўса олади. Лекин бутун вегетация давомида сувни бир хил кўп талаб қилавермайди.
Олимларнинг фикрича сувга бўлган талаб уруғнинг бўртиш, униб чиқиш учун қуруқ вазнига нисбатан 130-160 фоиз сув кўп талаб килади ёки шунча сувни ўзига сингдириб олади. Вегетациянинг бошланғич фазаларида униб чикиш, биринчи уч кулок барг чикариш ва ғунчалаш вактида соя сувни камроқ талаб килади. Гуллаш бошланиш билан сувга бўлган талаби кескин ошади. Гуллаш, дуккак хосил бўлиш, дуккакларнинг тўлиши, етилиши фазаларида бутун вегетация даврида сарф бўладиган сувнинг 60-70 фоизи фойдаланилади. Шунинг учун гуллаш ва дуккак хосил килиш даврида ўсимликнинг сувга бўлган талаби кондирилмаса, хосил кескин камаяди. Гуллаш давридаги курғокчилиқ хосилдорликни 50 фоизгача камайишига олиб келади. Тупрокнинг илдиз таркалиши жойидаги ўта намлик хосилдорликни камайишига олиб келади.
Соянинг минерал озиқлантиришга бўлган талаби. Кўп микдорда ер устки массаси ҳосил қилиши, шунингдек таркибида юкори ёг ва оксиллар бўлган донларни ҳосил қилиши туфайли соянинг минерал ўғитларга талаби хам юкоридир. Хар гектаридан 1,8т дон ва 1,6т сомон хосил килиш учун 150-160 кг азот, 60-65 кг Р О, 110-120 кг К О ва 120-140 кг кальций сарфланади. 1 тонна донни (уруғни) ҳосил қилиш учун сарф куйидагича бўлади (кг хисобида): азот 80-85, Р О 36-40, К О 60-65 кальций 70-80. Соянинг вегетация давомида озик элементларга булган талаби хар хилдир. Соя азот, фосфор ва калийни гуллаш фазасидан дуккакларнинг тўлишиш давригача энг кўп микдорда ўзлаштирилади.
Ўсимлик ўз навбатида фосфорли ўғитларга хам вегетациянинг бошларида талабчан бўлади, чунки бу вактда бўғимлар, шохлар ва гуллар шаклланаётган бўлади. Бу борада Г.С.Посыпанов, П.П.Вавилов[3]лар маълумотларига кўра соя ўсимлиги ҳар бир центнер дон ва шунга яраша поя ва бошқа қисмларини шакллантириши учун, тупроқдан 8.0-9.0 кг азотни, 3.6- 4.0 кг фосфорни, 6.0-6.5 кг калийни ва 7.0-8.0 кг кальцийни олиб чиқиб кетади.
Шунга кўра, олинадиган ҳосил асосида ҳисоблаб чиқарилган маъданлик ўғитлар меъёрини кўпинча (N60P90K60 кг/га) фосфор ва калийларни йиллик меъёрини шудгор остига камида 28-32 см қатламга кўмиш керак, акс ҳолда ўсимликлар ўғитга мухтож бўлиб ўсади, кўзланган ҳосилни тўплай олмайди, чунки ўсимликни илдизи чуқур қатламда жойлашади. Азотли ўғитни эса, агар уруғни биоўғит (Rizotohfin) билан бойитиб экилса, (шундай экиш шарт) йиллик азотлик ўғит меъёрини гектарига 25-30 кг ҳисобидан оширмасдан ва бу ўғитни соя майсаларида 1-2 та учталик барг чиқаргунча бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Бордию, соя уруғлигини биоўғит (Rizotohfin)сиз экилган бўлса, ҳар гектарига 65-75 кг азот ҳисобида ўғитни 2 мартага бўлиб озиқлантирилади; биринчи марта ўсимликлар шохлагунча, яъни 3-4 та 3 талик барг чиқаргунча, иккинчи марта эса ўсимлик тўла шоналаганда камида 12-14 см чуқурликка ўғит берилиб, ўғитни ундан кеч берилиши ўсимликни ғовлатади, ўсув даврини кечиктиради, дон ҳосилини камайтиради, азотли ўғитлар меъёрини 150-200 кг гача оширилиши ҳаражатларни оширади, лекин соянинг дон ҳосилини оширмайди.
Озиқаларни ўсимликни ўсув давридаги сарфланиши ҳар хил бўлиб, униб чиқиш-гуллашгача азотни 15,0 фоиз, фосфорни 16,0 фоиз, калийни 26 фоиз ўзлаштирса, гуллаш-дуккаклаш даврида азот ва фосфорни 80 фоизини, калийни 50 фоизини ўзлаштиради, озиқаларни қолган қисми ўсимликни пишиш босқичида ўзлаштирилади.
Соянинг азотга бўлган критик даври ўсимликни ғунчалаш-гуллаш босқичи ҳисоблиб, азотга бўлган талабини, маълум қисмини тупроқда қулай шароит яратилганда, туганак бактериялар туплаган биологик азот ҳисобидан ҳам қоплаши мумкин, аммо бунинг учун соя уруғини Rizobium билан бойитиб экилиши, тупроқнинг ҳаво, сув режимлари ўсимлик талаби даражасида бўлиши шарт.
Тупрок таркибига бўлган талаби. Сояни тупроқ унумдорлиги турлича бўлган ерларда ўстириш мумкин. Соя кислотали, кучли шўрланган ёки ботқоқланган тупроклардан ташқари, бошқа ерларда ўсаверади. Сояни ўстириш учун қора, қизил, реакцияси р Н 6,5 бўлган ерлар қулай хисобланади. Соя турли тупроқларда ўса олишдан катъий назар, унинг механик таркиби енгил, унумдор, ғовак чириндиларга бой тупроққа экилганда хосилдорлик ва унинг сифати яхши бўлади.
Ёруғликка бўлган талаби. Соя қисқа кун ўсимлиги. қисқа кунда сояни ривожланиши тезлашади, катта бўлмаган вегетатив масса шаклланади, ўсимликни баландлиги пасаяди. Ёруглик соянинг ўсишида асосий рол уйнайди. Барча қисқа кунли ўсимликлар хаётида бу омил асосий хисобланади.
Соя ёруғликнинг сифати ва интенсивлигига талабчандир. Қизил ранг гуллашни секинлаштиради. Узун тўлкинли нурлар баъзи вегетатив фазаларнинг бошланишни тўхтатиб турса, қисқа тўлкинлилари тезлаштиради. Дуккакларнинг хосил бўлиши, шаклланиши даврида ёруғликнинг етишмаслиги уларнинг тўкилишига олиб келади.
Ёругликка юкори таъсирчанлиги сабабли, соя ўсимлигини қалин экилиши хосилдорликка қаттиқ таъсир кўрсатади. Ўсимлик қисқа кунда етиштирилганда гуллаш фазаси тез бошланади, акс холда гуллаш муддати орқага сурилиб кетади ва баъзан кечпишар навлар хатто гулламай кўяди. Энг асосийси, вегетация даврининг чўзилиб кетишига олиб келади. Кўпгина соя навлари учун 13-16 соатлик ёруғлик узунлиги қулай (оптимал) ҳисобланади. Турли соя навлари ёруғлик, кун узунлигига турлича талабда бўлади. Масалан, эртапишар соя навлари ёруғликка нисбатан камроқ талабчан, ўртапишар ва кечпишар навлари эса анча талабчан бўлади.

Хотима
Соя ўсимлиги –озиқ-овқат, ем-хашак ва техник мақсадларда кенг ишлатиладиган, қўлланиладиган ўсимлик. Соядан ривожланган мамлакатларда 250 хилдан ортиқ турли-туман маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда. Соянинг қимматлилиги унинг дони таркибида 3545% оқсил, 22-23% тўйимлилиги юқори бўлган мой, 25% углеводлар ва бир қанча витамин, минерал моддалар мавжудлигидадир.
Деҳқончиликда соя ўсимлигининг яна бир муҳим хусусияти унинг алмашлаб экишдаги ўрнидир. Барча дуккакликлар сингари соя илдизида ҳам тугунак бактериялар ривожланади.
Соя дуккакдошлар оиласига – Glicine hispida L.авлодига мансуб бир йиллик ўт-ўсимлик, илдизи ўқилдиз, пояси тик ўсувчан, барглари мураккаб – уч қўшалоқ, меваси дуккак, дони йирик, буйраксимон шаклда, ҳар хил рангда., кўпроқ оч-сариқ, сариқ рангда бўлади.
Сояни ҳосил кўрсаткичларига ўсимликлардаги дуккаклар сони, битта дуккакдаги уруғлар сони, битта ўсимликдаги уруғлар оғирлиги ва 1000 дона уруғнинг вазни асосий ҳосил кўрсаткичлари бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари ўсимликларнинг бўйи, ён шоҳлар сони, барглар сони ҳам ҳосилдорлик кўрсаткичларнинг асосий манбаси бўлиб хизмат қилади.
Соя етиштириш мавсумий бўлганлиги сабабли, уни маълум вақтгача сақлашни тақозо этади. Гарчанд, дон махсулотларини саклаш бўйича жуда кўп асрлик тажриба тўпланган бўлса-да, хозирда уни саклашдаги нобудгарчилик 10-15% ни ташкил қилади. Шу сабабли дон махсулотларини саклаш жараёнида сақлашнинг биологик асосларига, яъни сақлашда кечадиган физиологик, биологик жараёнларни билиш ва уларга тўлиқ амал қилиш зарур. Замонавий технология ва техникадан фойдаланиш, унинг нобудгарчилигини анча камайтиради, махсулот сифатини бирмунча яхшилайди.