Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети

Мавзунинг долзарблиги – Республикамизда озик-овкат базасини янада мустахкамлаш учун энг аввало оксилга, углеводларга ва юкори қувватга эга бўлган экинларни етиштиришни такомиллаштириш, уларни ўстиришни интенсив, индустриал технологияларга кўчириш ва янги экинларни танлашни такозо этади. Булар орасида шубхасиз соя ўсимлигига алохида ахамият берилиши зарурдир.
Соя қимматли озик-овкат ем-хашак ва техник максадларда кенг ишлатиладиган ўсимлик унинг таркибида 30-52 фоизгача оксил, 20-27% ёг ва 20-25 % углеводлар мавжуд. Соя донининг 1 килограмида 275 гр хазм бўладиган оқсил бор. Хеч қайси бир ўсимлик ўзининг оқсилга бойлиги, тўйимлилиги билан сояга рақобатчи бўла олмайди. Соя оқсилининг энг мухим хусусиятларидан унда лизин аминокислотасининг керагидан ортиқ бўлишидир 100 грамм соя оксилида 6 грамм лизин бор. У организмда тез хазм бўлади биологик жихатдан гушт ва сут оксилига жуда ўхшайди. Соя донидан мой, маргарин, пишлоқ, сут, ун, қандолат махсулотлари, консервалар ишлаб чиқилади. Ер юзида ишлаб чиқарилаётган ўсимлик мойининг 40% ини соя мойи ташкил қилади. [11]
Курс ишининг мақсади – Соя (Glicine hispida L.) ўсимлигининг ботаник тавсифини хамда биоэкологик хусусиятларини ўрганиб, ўзлаштириш.
Курс ишининг вазифалари:
- Дуккакдошлар оиласининг характерли белгиларини ўрганиш.
- Соянинг ботаник тавсифини ўрганиш (Glicine hispida L.).
- Соянинг биоэкологик хусусиятларини ўрганиш (Glicine hispida L.).
Курс ишининг объекти: Соя ўсимлиги (Glicine hispida L.).
Курс ишининг предмети: Соя ўсимлигининг ботаник тавсифи хамда биоэкологик хусусиятлари.

II. Асосий қисм.
1. Дуккакдошлар оиласи хақида умумий тушунча.
Дуккакли дон екинлари гуруҳи капалакгулдошлар (Papi- lionaceae) ёки дуккакдошлар (Fabaceae) оиласига кирадиган ўсимликларнинг жуда кўп турини ўз ичига олади. Булар дони ва вегетатив вазни таркибида оқсил моддалар кўп бўлиши, шунингдек, ўқ илдиз тизимида ривожланадиган ҳар хил шаклдаги ва турли катталикдаги тугунаклари ёрдамида азот тўплай олиши билан тавсифланади. Дуккакли дон екинларининг ҳаммаси морфологик жиҳатдан бир-биридан катта фарқ қилса ҳам талайгина умумий биологик хусусиятлари бор. Шунинг учун бу ўсимликлар икки йўл билан ўрганилади: дастлаб уларнинг умумий биологик хусусиятлари билан, кейин еса ҳар бир турнинг хусусиятлари билан алоҳида танишиб чиқилади. Дуккакли дон екинларининг уруғи ботаник жиҳатдан олгандан ҳақиқий уруғ бўлса, ғалла екинларининг меваси — дон ҳисобланади. Дуккакли дон екинларининг меваси аслида ҳаммага маълум дуккак бўлиб, унинг ичида уруғ туради. Дуккакларининг уруғи ташқи томондан қалин пўстга ўралган, баъзи дуккакларида бу пўстнинг юзи силлик, ялтироқ бўлса, бошқа (жайдари нўхат, оқбурчоқ, яъни кўк нўхат) ларда буришган бўлади. Уруғнинг ён томони сиртида ўзига хос тузилмалар бўлиб, улар систематик белги ҳисобланади ва ташқи кўринишидан бир-бирига ўхшаб кетадиган уругМами аниқлашни йенгиллаш- тиради. Уруғларнинг бир-биридан фарқ қиладиган тузилмаларининг бири-уруғ кертиги, яъни уруғ ривожланиб чиқадиган уруғ куртакка бирикадиган жойидир. Уруғ етилгандан кейин ана шу жойда дуккак палласидан ажралади. Ҳар хил дуккаклиларнинг уруғ кертиги катта-кичиклиги, ранги, шакли ва ҳолати билан бир- биридан фарқ қилади. У кутикула билан қопланмаган бўлади, шунинг учун уруғ бўктирилганда уша кертик орқали уруғ ичига сув киради. Уруғ кертигининг ўртасида кертик изи, яъни уруғкуртак толали найчалар боғламининг изи бўлади. Уруғ кертигининг бир учида уруққа кириш изи, яъни микропилеси уруғкуртак уруғланганда унга чанг найчасининг кириш жойини кўриш мумкин, иккинчи учида уруғкуртакнинг асоси бўлган халазани, яъни бўртиқча ёки доғчалар кўрини- шидаги тузилмаларни кўриш мумкин. Микропиле ловия уруғларининг кертигида яхши сезиладиган бўлади. Уруғ қобиғининг тагида муртак жойлашган. Дуккакли ўсимликлранинг уруғида ғалла екинлариники каби ендосперм бўлмайди. Муртак ривожланишининг бирламчи даврида зарур бўладиган озиқ моддалар унинг ўзида яъни муртакнинг уруғпалла баргларида тўпланган бўлади. Дуккакли ўсимликлар уруғининг муртаги уруғнинг иккита ярмидан иборат бўлган иккита уруғ палладан ташкил топган бўлиб, улар бир томондан очилади, иккинчи томондан еса уруғ кертиги ёнида туташган бойитади. Уруғпалалари уруғ кертиги билан туташган жойда муртак илдизчаси билан куртакча бўлади. Баъзи дуккакли екинлар уруғининг куртакчаси анча бақуwат ривожланади ва дастлабки иккита чинбарг ега бўлади, ўсимликнинг ўсиш нуқтаси шуларнинг орасида бўлади. Бундай уруғларнинг пўсти осон ажралади ва муртагининг барча қисми яхши кўриниб туради. Дуккакли дон экинларининг уруғи ташқи белгиларига қараб бир-биридан анчагина фарқ қилади.
Кўк нўхат (Pisum L).авлодига мансуб бўлиб, бир неча турни ўз ичига олади. Шулардан (Pisum L)., яъни екма маданий нўхат енг катта аҳамиятга ега бўлиб, кенг тарқалган ўсимликдир. Нўхатнинг бу тури бир неча кенжа турга бўлинади, шулардан енг асосий-субсп. сативум кенжа тури-оддий екма нўхат (кўк нўхат) ва субп. арвенсе кенжа тури-хашаки кўк нўхат (пелюшка)дир.
Жайдари нўхат (Cicer L) туркумига мансуб бўлиб, 27 та турни ўз ичига олади. Шулардан фақат битта тури — маданий жайдари нўхат енг кўп тарқалган. Маданий жайдари нўхат бир
йиллик ўт ўсимлик бўлиб, тупроққа 1—1,5 м гача кириб борадиган ўқ илдиз чиқаради. Пояси тўғри тирсаксимон ёки ётиқ, бўйи 25—27 см бўлиб, шохлаб ўсади, текислик-тепалик лалмикор йерларда поясининг бўйи ўрта ҳисобда 24 см боииб, 15 см дан 40 см гача ўзгариб туради.
Бурчоқ (China) —Lathyrus L. туркуми 200 дан ортиқ тур-ни ўз ичига олади. Шуларда асосан фақат биттаси-екма бурчоқ (Sativus L) екилади. У бир йиллик ўсимлик. Пояси тўрт қиррали, қанотли, ётиб ўсади. Барглари бир жуфт пацимон бўлиб, қанотчали узун бандлар чиқаради, учидаги баргчалари жин-галакка айланган, ўсимлик шу жингалак ёрдамида таянч-ларга чирмалашиб олади.
Ясмик Lens L. туркумига мансуб бўлиб, беш туми ўз ичига олади. Шуларнинг биттаси, яъни овқатга ишлатиладиган ясмиқ (Ervum Lens L), яъни хўраки ясмиқ (Lens Sulinaris) екилади. Хўраки ясмик бир йиллик ўсимлик бўлиб, бўйи 20—75 см га йетади. Пояси ингичка, егатчали, тўрт қиррали бўлиб, тўғри ўсади. Илдизи ўқ илдиз, суст ривожланган, барглари мураккаб жуфт пацимон, 2—8 жуфт овал баргчалари бор, жингалаклари билан тугалланади. Гуллари майда оқ, пушти бинафша рангда, калта бандли бўлиб, барг қултиқларида 1—4 тадан жойлашади. Дуккаклари майда, ясси, овал ёки ромб шаклида, 1—3 уруғли.
Ловия (Phaseolus. L.) . туркумига мансуб бўлиб, 200 тур- ни ўз ичига олади, шулардан 20 таси екилади, қолганлари ёwойи ҳолда ўсади. Ловиянинг барча тури келиб чикишига қараб икки гуруҳга: Aмерика ловияси ва Осиё ловиясига бўлинади. Бу гуруҳлар уруғининг йирик-майдалигига қараб бир-биридан фарқ қилади. Aмерика ловиясининг уруғи йирик бўлади, лекин уруғи бир қадар майда бўладиган шакллари ҳам учрайди. Осиё ловиясининг уруғи майда бўлади.
Осиё мамлакатларида, шунингдек, Ўрта Осиёда кенг тарқалган.
Мош. Phaseolus aureus Piper. Ўзбекистонда суғориладиган ерларга биринчи ва иккинчи екин сифатида (ангизга) екилади. Aмерика ловияларидан фарқ қилиб, мошнинг дони фақат озиқ- овқатга ишлатилмасдан, балки ҳайвонларга ва паррандаларга ҳам берилади. Мошнинг кўк пояси, пичан, похоли ҳайвонларга яхши озуқа бўлади. Мош енг яхши кўкат ўғитдир. Мош бир йиллик ўт ўсимлик. Илдизи ўқ илдиз бўлиб, яхши ривожланади. [14]
Дуккакдошлар орасида энг ахамиятлиси бу соядир. Президентимиз экологик ҳолатни яхшилаш, ер сув ресурсларидан оқилона фойдаланиши, тупроқ унумдорлигини ошириш, шароитга мос қишлоқ хўжалиги экинларини иқлимлаштириш ва соячиликни ривожлантириш катта иқтисодий самара беришини ва фермерлар бугунги замон талабидан келиб чиқиб мойли экинларга эътибор бериш лозимлигини таъкидламоқдалар. 2017 йилда мойли экинлардан соя ўсимлиги асосий экин сифатида, кунгабоқарни ғалладан бўшаган майдонларда такрорий экин сифатида жойлаштириш ҳисобига ёғ-мой корхоналарининг хом-ашё базасининг ривожланишига эришилди.
Соя экини бўйича 2017 йилда, жами 21,8 минг гектарга, 35,9 минг тонна соя дони сотиб олиш учун 5731 та фермер хўжаликлари билан шартномалар тузилди. Шундан асосий майдонга 8,0 минг гектар, 14,2 минг тонна соя дони сотиб олиш учун 2211 та фермер хўжаликлари ва ғалладан бўшаган такрорий майдонларга 13,8 минг гектар, 21,7 минг тонна соя дони сотиб олиш учун 3520 та фермер хўжаликлари билан шартномалар имзоланди. Республикада 2018 йилда жами 89,2 минг гектар майдонга мойли экинлар экилиши режага киритилган бўлиб, жумладан, ушбу майдонда 18,5 минг гектарда асосий майдон соя ўсимлигига тегишлидир. 2023 йилда жами 120,0 минг гектар суғориладиган ва лалми майдонга мойли экинлар экилиб жами 147,1 минг тонна ҳосил олиниши режалаштирилган. Хом -ашё миқдорининг кўпайиши хисобига ёғ-мой корхоналарининг ишлаб чиқариш қуввати ошишига эришилади.
Соя навларининг ҳосилдорлиги навларига ва экиш муддатига қараб ўзгаради. Эртапишар навлари 15-17ц/га, ўртапишар навлари 28-32ц/га, кечпишар навлари 35-38 ц/га ҳосил беради. Дунё бўйича бир гектар майдондан 75-78 центнер дон хосили олган фермер хўжаликлари маълум. Бу ўсимлик ўр- тача шўрланган майдонларда ҳам яхши ўсиб28-30 центнергача хосил беради. Шунинг учун Қорақалпоғистон республикаси, Хоразм, Бухора, Сирдарё,Жиззах, Қашқадарё ва бошқа вилоятларда экиш яхши самара беради. [6] Соя қимматбахо универсал маданий ўсимликдир.
Соянинг дони таркибида 17-26 фоиз ёг, 36-48 фоиз оксил ва 20 фоиздан зиёд углеводлар мавжуд. Соя ёги ярим қурийдиган (йод сони 107-137), таркибида юқори миқдорда физиологик актив ёг кислоталарни борлиги билан ажралиб туради. (ленол, олеин, линолеин ва х.)[5]
Оқсилнинг сифатига кура соя бошка кўп усимликлардан, шу жумладан, мойли ва ғалла ўсимликлардан анча юкори туради. Соя оқсили организм томонидан енгил хазм бўлиб, биологик қийматига кўра хайвон оксилигига якин туради. Оксил тақчиллигини бартараф этиш борасидаги муаммони хал этишда сояга катта ахамият берилмокда. Асосан сахароза кўриниши холатида бўлган соя донидаги углеводлар сувда деярли тўлиқ эрийди.
Соя дони таркибида катта микдорда А,Д,Е,С витаминлар мавжуд. В витамини эса сигир қуруқ сути таркибидан кўра 3 марта, В витамини буғдой дони таркибидан 6 маротаба кўпдир. Шунингдек, соя донида органик моддалар (калий, кальций) хамда фитин моддаси кўпдир. Бир килограмм соя дони таркибида 320-450г протеин, 21,9 г лизин, 4,6г метионин, 5,3 г цистин, 4,3 г триптофан, 25,6г аргинин, 7,6г гистидин, 26,2г лейцин, 17,6г изолейцин, 17г фенилаланин, 12,7г треонин, 18 г валин мавжуд. Соя донини кимёвий таркибини турли хиллиги уни озиқ-овқат, техник озуқа мақсадларида ишлатилишига имконият беради.[5]
Дон-дуккакли экинлардан энг қимматбаҳоси соя ҳисобланади. Унинг уруғидан асосан озик-овкат сифатида истеъмол қилинадиган тўйимлилиги юқори, мазали мой олинади. Соя уругининг таркибида 36—48% қимматбаҳо оқсил, 20—25% мой, минерал моддалар, витаминлар (С. В. К) бор. У зиғир, пахта мойидан яхширок Маргарин тайёрлашда кенг кўлланилади. Тозалаб олингандан қолган қисми совун, глицерин, буёқ ишлаб чиқаришда ва бошқа мақсадлар учун ишлатилади. Шунингдек, соя тўқимачилик пластмасса ишлаб чикариш саноатларида ҳам кенг кўлланилади. Соянинг уруғидан консерва қилинади, кайнатилган қовурилган ҳолда истеъмол килинади.
Соянинг уруғидан ун қилинади, у буғдой унига 20—25% қўшилганда ноннинг сифатини, тўйимлигини яхшилайди. Соя унидан турли хил макаронлар, пишириқлар тайёрланади. Соянинг уруғидан ёки мойи олингандан кейин қолган кунжарасидан сут тайёрланади, уни янгилигида истеъмол қилинади ёки ачитиб қатик, кефир, сир, бринза каби маҳсулотлар килинади. Соянинг кунжарасида 45—50%, унида 40—45% оқсил бор. Кўк масса учун соянинг сербарг навларини экиш лозим. Уларнинг кўк масса ҳосили гектаридан 250— 300 ц. ташкил қилади.
Соя дуккакли, қатор ораликдари ишланадиган ўсимлик бўлганлиги учун кўпгина экинларга экин олди экини ҳисобланади. Соянинг ватани Жануби-Шаркий Осиё (Хитой, Корея, Хиндистон, Япония) ҳисобланади. Соя Ўзбекистон шароитида гектаридан 30—40 ц ва ундан кўп ypyғ ҳосил беради.
Соя бир йиллик ўсимлик, баландлиги 70—80 см 100—150 см гача барглари йирик, гуллари шингил (3—8) гул), дуккакларида 2—4 тагача ypyғ бўлади. Битта ўсимликда 50 тадан 350—400 тагача дуккаклар ҳосил бўлади. Поя, барг, гул, дуккаклари калин тукланган. 1000 уруғининг массаси соянинг тур-хилларига караб, 50—400 г ни ташкил қилади.
Соянинг тўртта тур-хиллари маълум: 1) Манжурия-уруғлари майда узунчок шаклда, жигарранг, 1000 дона уруғининг массаси 70—90 г; 2) Хитой —уруғлари майда ўртача. 1000 дона уруғининг массаси 100—130 г; 3) Корея — уруғлари 150—400 г; 4) Хиндистон уруғи 100—200 г. Соянинг «Ўзбекистон-2», «Ўзбекистон-6» ва бошқа навлари экилади. Соя иссиққа, намликка талабчан. Уруғлари 6—8°С да уна бошлайди. Соянинг курғокчиликка чидамлилиги маҳаллий нўхат ва чинаникига нисбатан пастрок. Гуллаш даври 45—50 кун давом этади. Бутун вегетация даври унинг навларига караб 75 кундан 180 кунгача давом этади. Соя тупрок унумдорлигига, сувга, озик моддаларга иссиқликка талабчан. [12]
Соянинг ўсиши ва ривожланишида экологик муҳит омилларининг ўрни беқиёс. Ўзбекистонда соя майдонларини кўпайтириш имконияти чегараланганлиги шу билан изоҳланадики, ушбу ўсимлик қишлоқ хўжалиги экини сифатида қурғоқчил ва шўрланган кўпгина минтақаларда етиштириш учун мослашмаган, бундай жойларда соя юқори ҳосил бермайди. Муҳит омиллари соя навларининг ўсиши ва ривожланиш босқичларида оптимал даражада бўлиши ва соя ўсимлигига ҳарорат, намлик, ёруғлик, тупроқ, омили хам муҳим аҳамиятга эга. Экосистемалар, шу жумладан, агроэкотизимлар маҳсулдорлиги ва барқарорлигини оширишда муҳит омилларининг ўрни беқиёсдир. Экологик муаммолар кучайиб бораётган бир даврда соянинг қурғоқчилик ва шўрга чидамли навларини яратиш ҳамда ишлаб чиқаришга жорий қилиш бугунги кун селекциясининг асосий вазифаларидан биридир.[7]
Микроэлементлар соя ўсимлигининг фотосинтетик фаолиятига таъсир кўрсатиши аниқланди ва ўрганилган меъёрлари бўйича ҳар хил натижа олинди. Энг юқори кўрсаткичлар олтингугурт ва марганецнинг кам ва ўрта меъёрларида, темир элементининг фақат кам меъёрида олинди ва шу меъёрларни ишлаб чиқаришга тавсия этиш мумкин.[8]
Туганак бактериялар билан соя уруғлари экишдан олдин ишланганда битта ўсимликдаги туганаклар сони Нитрофорте –Ж, Нитрофорте-П билан ишланган уруғлардан ҳосил бўлган ўсимликларга нисбатан 1.5 -2 баробар камайиши, назорат, Ризовит-АКС, Ризоазот билан ишланган ўсимликларда туганак бактериялар ҳосил бўлмаганлиги қайд этилди.[9]
Д.Ё.Ёрматова, З.Кузметов ларнингтажрибаларига кўра: кейинги йилларда соя навлари ҳосилдорлигига турли хил стимуляторларнинг таъсири ўрганилмоқда ва ижобий натижалар олинмоқда. 2019 йилда Полимерлар кимёси ИТИ олимлари билан ҳамкорликда уч хил хитозан препаратларини олдик. Препаратлар хитозан, нанохитозан ва наноаскорбатхитозанлар бўлиб, улар билан соя навларини уруғларни экишдан олдин ишлаб экилди. Тажрибада Орзу нави назорат нав сифатида , Селекта 302, истиқболли Маданият “Б” ва қозоқ селекциясига оид Нена навлари ўрганилди.
Стимуляторлар суюқ бўлиб бир гектарга сарфланадиган уруққа 0,5 литр препарат аралаштирилди ва бироз селгитиб уруғлар экилди. Тажрибаларни натижалари биринчи йилдаёқ сезилди. Нанохитозан препаратимизни соя навларининг ўсиши ва ривожланиши ҳамда ҳосилдорлигига ижобий таъсири ҳосилни йиғиб олганда маълум бўлди.[6]
Г.Ишонқулова, С.Бўриева [4] ларнинг хулосаларига кўра уруғнинг униш энергияси ва унувчанлик уруғнинг физиологик тиним даврига боғлиқлигини такидлайди. Агрономик жихатдан мақбул бўлган структурали тупроқлар миқдори намуна олинган қатламларда вегетация бошига нисбатан вегетация охирида тупроққа 30 см гача ишлов бериб такрорий экинлар етиштирилганда 10 % гача яхшиланганлиги аниқланди. [13]