Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий узбектили. —Тошкент, «Университет», 
2006, 51-бет.
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

масапанинг бош қа том они ҳам борки, агар баҳо семаси лексик 
маънодан алоҳида ҳодиса сиф атида қаралар экан , унда л екси к 
маъно эм ас, балки лексем анинг сем антик таркиби семалардан 
иборат бўлади. Бу ўринда сема лекси к м аъно узви м ақомидан, 
лексем анинг сем антик структураси узви мақомига кўтарилиши 
керак ёки лексик маънони қуршаб турувчи қўшимча компонент 
учун сема терминини иш латмаслик лозим.
Л е к с е м а н и н г (сў зн и н г) с е м а н ти к тар к и б и ва л ексем а 
м азм у н и н и н г (сеМ еманинг) тар к и б и м асал аси н и ф арқпаш
л о з и м . Л е к с е м а с е м е м а д а н б и р п о ғ о н а ю қ о р и б и р л и к
ҳ и с о б л а н а д и ва у л ар б у т у н -қ и с м м у н о с а б а т и д а бўлади. 
Л ексем анинг сем антик структураси (ЛСС) деганда, уни таш кил 
этувчи л ек си к м аънолар (сем ем алар) ёки л ек с и к сем ан ти к 
вариантлар ва м аънолараро м уносабатлар назарда тутилади: 
Л С С = С е м е м а + С е м е м а + С е м е м а . Л е к с е м а м а з м у -н и н и н г
структураси (Л М С ) дейи лганда, л ексем а таркиби даги битта 
сем ем а, л ек си к маъно.ёки л ек си к -сем ан ти к вар и ан т-л ар н и н г 
т а р к и б и , қ ан д ай с ем ал ар д ан и б о р ат э к а н л и г и ва ун даги
с е м а л а р а р о м у н о с а б а т л а р т у ш у н и л а д и : Л М С = С е м а +
+ С ем а+ С ем а. Таққосланг:
Л С С (баҳор)
сем ем а 1 — »- сем ем а 2 — р. сем ем а 3 
баҳор 1 
◄— баҳор 2 
◄— баҳор 3
Л М С
« Л е к се м а н и н г с е м а н т и к структураси » атам аси асо сан
полисемем лексемаларга нисбатан ишлатилади. М асалан, баҳор 
лексем асинингсем антикструктураси Зтасем ем ад ан иборат: Б1
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«қишдан кейин, ёддан олдин келадиган йил фасли (баҳор келди)», 
Б2 «ёшлик (умрим баҳори)», БЗ «ёш (ўн саккиз баҳорим)». Агар 
лексема бир маъноли бўлсагина, унинг ва семемасинингтаркиби 
тенг келади. Масалан, косиблексемаси бир маъноли бўлгани учун 
унинг маъно планида фақат битта семема мавжуд бўлади. Мазкур 
лексеманинг битга семемадан иборатлиги лексеманинг семантик 
структураси ҳақида гапириш га и м кон бермайди. Ш у нуқгаи 
назардан, косиб лексем асининг сем антик структураси деганда, 
шартли равиш да косиб сем ем аси н и н г структураси назарда 
тугилади.
Л е к се м а н и н г ҳар и ккала ш акл ва м азмун ж иҳати ҳам 
элем ентар ком понентлардан иборат структурага эга. Н омема, 
аввало, м о р ф ем ал ар га аж ралади: гул-зор, ёз-ги. У лар ҳам ўз 
навбатида ф о н ем ал ар гач а бўлинади: г у л з о р , й о з г и .
Н ом ем алар' ўзаро ф ар қ л а н ў в ч ан л и к хусусиятига эга. Агар 
ўзбек ти л и д а 100 м и н г атр о ф и д а л ек с е м а б о р л и ги н и , улар- 
нинг 31 ф о н ем ан и н г турли ф арқли бирлаш м аларидан вужудга 
келган л и ги н и н азарда тутсак, м азкур ф а р қ л а н и ш н иҳоятда 
хилм а-хил э к а н л и ги н и сези ш қ и й и н э м а с 1.
Лексеманинг мазмун плани семема ҳам маъно компонентла- 
ридан иборат структурага эга. С ем ем анинг таркибий қисмлари, 
маъно бўлаклари сема деб юритилади. С ем а — лексик маънонинг 
эн г ки чи к бирлигидир. У лексем а м аъносини махсус сем ик 
(ком понент) таҳлил қилиш натиж асида ажратилади.
Лексема, семема, сема бир-бири билан бутун-қисм муноса- 
батида бўлади. Ушбу бирликларнинг ўзаро ташкил этувчилик 
муносабатини қуйидаги чизмада кўриш мумкин: