Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Ра\матуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбектили. —Тошкент, «Университст»,
2006, 73-бет.
Л ексем а
с е м а н т и к с т р у к т у р а
номема (ш акл, иф ода плани)
сем ем а !*-► семема 2 
► семема 3
32
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Л С В лар ҳам лексем а каби икки планли ҳисобланиб, шакл 
ва мазмун жиҳатларига эга.
ЛСВлар полисемия, синоним ия, антонимия каби ҳодисалар 
учун асос, зам ин вазиф асини бажаради.
П олисемантик лексема таркибидаги ҳар бир узуал маънони 
сем ем а ёки лекси к сем антик вариант дейилиш и ўртасида катта 
ф а р қ йўқдек. Аслида бир ҳодисага турли нуқгаи назарлардан 
қаралмоқца. Л екин, лексема англатаётган ҳар бир маъно семема 
деб ном ланганда ш акл ва мазмун номутаносиблиги кузатилса, 
полисем ан ти к л ексем а англатаётган маъноларни Л С В нуқгаи 
н а за р и д а н ў р ган и л ган д а ш акл ва м азм ун м утаносиблиги 
сақланади. Зеро, таъкидлаганим издек, ЛСВ ш акл ва мазмун 
планига эга бўлади. Қуйида лексема ва лексик-семантик вариант 
муносабати схемада кўрсатилган:
ш акл 
ш акл 
шакл
Лексема: ЛСВ 1----- ^ЛСВ 2 ______ЛСВ 3 
^
м аъ но 
м аъно 
маъно
П олисем ем л ек сем а тар ки б и д аги м аъ нолар сем ем а ёки 
Л С В деб н о м л ан и ш и д ан қатъи н азар, ҳар бир м аъно тил 
луғат та р к и б и н и таш ки л қи лади ва улар эл ем ен тар л ек си к - 
сем ан ти к би рли к саналади.
Д ем ак, л ек сем а асосий л ек с и к -се м а н т и к б и р ли к, сем ем а 
(Л С В ) эса элем ентар л ек с и к -се м а н ти к бирликдир.
Л ек сем а ва сем ем а б и р -б и р и б и лан бутун -қи см муноса- 
батида бўлади: лексем а-сем ем а.
Назорат учун савол ва топшириқлар
1. Сўз ва лексем а атам алари, уларнинг м уносабати ҳақида 
м аълум от беринг.
2. Элементар лексик-сем антик бирликлар ҳақида маълумот 
беринг.
3. С ем ем а қандай бирлик?
4. Л е к си к -с е м ан т и к вариан тлар ҳақида маълумот беринг.
5. Тилнинглугаттаркибини кдндай бирликларташкил қилади?
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9 -§ . Л ексеманинг мазмуни ва унинг таркиби
Лексема икки планли тил бирлигидир. У шакл ва мазмуннинг 
баркдрор бирикувидан ташкил топади. Лексеманинг шакл жиҳати 
унинг ф онети к белгиларидан иборат бўлиб, у тилш уносликда 
су б ста н ц и я , ш а к л , м оддий то м о н , т а ш қ и то м о н , б елги , 
ф о н ети к сў з, си гн ал , ф о н ети к қ о б и қ, ном ем а атам ал ар и
билан номланади. Ў збек тилш унослигида лексем ан и н г ш акл 
томони учун, кўпинча, номема атамаси қўлланади.
Л ек сем ан и н г м азм ун ж иҳати учун эса ти лш ун осли кд а 
м аъно, м азм ун, ички том он , и ф о д ал ан м и ш , си гн и ф и к ат, 
ф ункция, вази ф а, қи йм ат, семема атам ал ар и иш латилади. 
Ў збек ти лш ун осли ги да л ексем ан и н г м азм ун то м о н и , асосан, 
сем ема, лекси к м аъно атам алари б и лан н ом лан ад и .
Л е к с е м а н и н г м азм у н ж и ҳ ат и н и н о м л о в ч и сем ем а ва 
лексик маъно атамалари муносабатига алоҳида тўхталиб ўтсак. 
Т и л ш у н о сли кд а сем ем а ва л ек с и к м аъ н о хусусида и к к и хил 
қараш мавж уд. А й рим иш ларда сем ем а ва л е к с и к м аъ н о
атамалари синоним сиф атида ишлатилиб, лексем анинг мазмун 
п лан и н и и ф о д а л а й д и .1 Баъзи и ш ларда эса, л е к с и к м аъ но 
семеманинг, яъни лексем а мазмун план и ни н г таркибий қисми 
сиф атида эъти роф этилади.
Л ек си к м аъно ва сем ем а атам аси остида бир ҳодисани 
назарда тутувчи иш ларда ф ақат л е к с и к м аъ н о ёки сем ем а 
атамаси иш латилади, ёки ҳар икки атам а ҳам тен г қўлланади. 
Бунда структура, таркибий қисм , яън и қисм га бўлинувчанлик 
хусусияти ҳақида сўз ю ритилганда сем ем а (сем ага нисбат 
б ер и ш м ақ сад и д а) атам аси и ш л ати л ад и . Я хлит бутун лик 
назарда тутилганда, яъни маъно ва у н и н г турлари, м аъно ва 
уни иф одаловчи ом и ллар, м аънолараро м уносабатлар учун 
эса л ек си к м аъно атам аси қўлланади.
И к к и н ч и то и ф ад аги , л ек си к м аъ н о ва сем ем ан и ф ар кд и
деб кўрсатувчи и ш л ар д а сем ем ад а (л е к с е м а н и н г м азм ун