Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

6 - § . Л ек си к м аъно ва туш унча
17
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дарахт, дарахт — терак, дарахт — ниҳал каби жинс-тур, дарахт — 
шох, дарахт — барг каби бугун-бўлак, гул — бута — дарахт 
дараж аланиш муносабатларини ҳосил қилади. Ушбулар дарахт 
лексик м аъносининг (лексема таркибида) тил сисгемасидаги 
парадигматик ўрнини кўрсатади. Барча тил бирпиклари каби лексик 
м а ъ н о н и н г ти л с и с те м а с и д а ги ў р н и у н и н г с и н т а г м а т и к
муносабатлари билан ҳам белгиланади.
Ф анда л ек си к маъно ва туш унча муносабати мунозарали 
м а с ал а л а р д а н б и р и д и р . В .Г ум б ольд т, Э .С е п и р , Б .У о р ф , 
Л.В айсгербер иш ларида л ек си к маънони аниқпаш да туш унча 
эъ ти б о р д а н с о қ и т қ и л и н а д и 1. У л ар н и н г ф и к р и ч а , о н гд а
воқеликнинг тасвирланиш и тил қурилиш и билан белгиланади. 
Я ъ н и , м аъ н о ти л структураси б и л ан а н и қ л а н а д и ва у ўз 
навбатида воқеликни англаш ни ҳам белгилаб беради.
Б аъзи ти л ш у н о сл ар туш унча ва м аъ н о н и б о ш қ а -б о ш қ а
ҳодиса с и ф а т и д а қатъи й чегараласалар, б аъ зи л ар и э с а ҳар 
и к к и с и н и ҳам би тта ҳодиса деб тан оладилар.
Т у ш у н ч а в а л е к с и к м а ъ н о ҳ а м а л о ҳ и д а и к к и хи л
ҳ оди сам и , б и р ҳ о д и сан и н г и кки т о м о н и м и , б ун дан қатъи 
н азар, у л ар н и н г ўзига хос ум ум ий ва ф ар қ л и , б и р -б и р и г а
б о ғл и қ ва б оғл ан м аган то м о н л ар и мавж уд. Т уш ун ча ҳам , 
л е к с и к м аъ н о ҳам в о қ ел и к н и н г и н ъ и к о с ш акллари д и р. Ҳ ар
и к к и с и в о қ е л и к б и л а н ш а р т л а н г а н б ў л а д и . Т у ш у н ч а
в о қ ел и к н и н г (ум ум лаш ган) и н ъ и к о си ҳи со б л ан са, л е к с и к
м аъно эс а туш унчани н г, яън и и н ъ и к о сн и н г и нъ и коси ди р.
Т у ш у н ч а ҳ а м , л е к с и к м а ъ н о ҳ ам у м у м л а ш т и р у в ч и
категориядир.
Д астл аб и н с о н л а р о н ги д а сезги о р ган л ар и (э ш и т и ш , 
к ў р и ш , т а ъ м , т е р и о р қ а л и с е з и ш , ҳ и д л а ш ) б и л а н ҳ и с 
қ и л и н и ш и м ум ки н бўлган а н и қ н ар са-ҳ о д и сал ар ак с эт а 
бош лаган. И н со н о н ги н и н г ри вож лан и ш и билан унда ақ ли й
идрок ёрдамида англанадиган ва реал мавжуд бўлмаган нарса- 
ҳодисаларни тасаввур қи ли ш қоби ли яти ш акллан а борди.