Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жисмоний маданият

Умумий ва махсус-касбий жисмоний ривожланганлик. Жисмоний ривожланганлик умумий ва махсус касбий деб фарқланади. Унинг шиддатли ривожланиши мактабгача ёшдаги, кичик, ўрта, катта мактаб ёшидаги даврлар бўлиб, касб-ҳунар коллежларидаги таҳсил олиш ёшига бориб айтарли даражада барқарорлашади.
Умумий жисмоний ривожланганлик орқали одатда организм­нинг жисмоний етуклигининг назорати олиб борилади. Тиббий назо­рат­дан ташқари тананинг бўлаклари ва морфо-функционал тизим­лари­нинг хизмати назоратини йўлга қўйиш, жисмоний ривожлан­ганликнинг назоратини амалга ошириш демакдир.
Инсон жисми бўлакларининг ўзига яраша ривожланганлиги, юрганда гавда мувозанатини тўғри ушлаши, оёқлар, қўллар ҳаракатида тежамкорлик, уларни юриш пайтидаги ҳаракатини бошқа аъзолари билан мувофиқлиги, сон, болдир мускулларининг ташқи кўри­ниши, мушакларини, суяклари узунлигига мувофиқлигида намоён бўлади..
Бундан ташқари тана аъзоларининг ривожланиши симмет­рия­си­нинг бузилиши, сон суяги ва бошқа суякларни меъёр дан узунлиги, болдир суягининг калталиги, қўл тирсак суягини елка суягига мос эмаслиги ва бошқалар умумий жисмоний ривожланганликка салбий таъсир кўрсатиши, охир - оқибат тана ҳаракатларининг қўриниши ва уларнинг бажарилишида ноқулай­ликлар, ярашмаган, бесўнақай ҳаракатларга сабаб бўлиши жисмоний тарбия амалиётида табиий ҳолдек ҳолатдир.
Махсус жисмоний ривожланганликни танамиздаги қайд қилинган камчиликлар, масалан, елка камар мускулларидаги нуқсонларни тузатиш, йўқотиш мақсадида ўша мускул гуруҳлари учун алоҳида машқлар билан тъсир кўрсатиш жараёни тушунишимиз лозим бўлади.
Бенжамин Лоунинг “Спортнинг гўзаллиги ” деб номлан­ган асарининг “Атлетнинг идеал танаси” бўлимида жисмоний ривож­ланганликка– “келишган қадди-қомат, тана аъзолари бўлак­ларининг ривожланганлик симметрияси, ҳаракатларининг ўзига яраш­ганлиги, касби-ҳунари бўйича лозим бўлган ҳаракатлари, ҳаётий шароитдаги ҳаракатларнинг ташқаридан кўринишидаги нафислиги, уларнинг чиройи, ҳаракатларидаги ортиқча мускул зўриқишининг кузатилмаслиги, меъёрда ривожланган мушаклари, уларни қўпол шакллан­маганлиги, куч ёки бошқа сифатларини бирини-биридан устун эмаслиги” деб таъриф берган.
Инсон гавдаси(танаси)нинг шаклини классик таърифи. Танамиз(гавдамиз) шаклини ҳайкалларда ифодалашга уриниш янги эрамизнинг VI асрида қадимги юнонлар томонидан бошлан ган. Идеал қомат деб, улар ўша давр спор­тида урф бўлган қўл мушти билан муштлашувчиларнинг ёки ку­раш­чилар таналарининг шаклларини ҳайкалларда ифодалаганлар.
Курашчи ёки муштлашувчилар танасининг елка камар қисми мускуллари, тос, таянч-ҳаракат аппаратининг мускул­ларига нисбатан сезиларли даражада ривожлан­ганликга эга, нисбатан қўполроқ, эътибор берсак, унда фақат куч сифати­нинг устунлиги кўзга ташланади.
Идеал тана шакли ҳақида бошланган ўша даврдаги баҳс ҳозиргача ҳам давом этади. Пауль Вайснинг (1969) тасдиқлашича, “атлет – бу алоҳида инсон, унинг гўзаллиги ва градацияси (нафосати), ҳаракатларининг координацияси, мушакларининг пишиқлиги, ўзини ишчанлиги, фаолиятга берила олиши ва ўзини ушлаши, спорт жиҳози унинг вужуди “аъзолари” дан бирига айланганлиги, мувофиқлашганлиги - буларнинг барчаси жисмоний имкониятларини меъёридан макси­мал натижа кўрсатиш учун мақсадли фойдалана олиши – уни бошқалардан юқори қўяди”¹⁰.




5 - расм. Дорифорнинг ҳайкали. 6 - расм. Санъат асари



7 расм. Қадимги юнон мушт жанги вакили

Биз 5-6-расмларда “Дорифор” нинг қадди-қоматини бердик. У бақувват кўринса-да мушаклари ўта ривожланмаган “найза олиб юрувчи” образини эмас, универсал спортчининг қадди-қоматига ўхшайди.

Санъат асарларидаги, айниқса, хайкалтарошликда атлетнинг кўринишини идеал шакли ва келишган қадди-қоматининг тасвири ифодаланган 7-расм. Булар инсон жисмини ривож­ланганлигининг мадҳияси сифатида қабул қилинган.
5 -расмдаги “Дорифор” қомати келишган, бақувват, лекин мушакларининг ривожланганлиги меъёридан ортиқ даражада эмас, лозим бўлса қатор спорт турлари билан шуғулланадиган спортчига эмас, найза кўтариб юрувчига кўпроқ ўхшаб кетади
Греклар санъати рамзига айланган инсон жисмининг гўзаллиги, ташқи кўриниши ўша даврнинг уй-рўзғор буюмларида ўзига ҳослиги билан ажралиб туради.