1
2
3
4
5
1.
12.09.1850
7,5
20650
Хитой
2.
21.04.1853
7,0
12000
Эрон
3.
11.11.1855
6,9
10000
Япония
4.
13.08.1968
8,5
25000
Чили, Перу
5.
16.08.1868
7,7
77000
Эквадор, Колумбия
6.
31.10.4876
8,0
215000
Ҳиндистон
7.
17.11.1893
7,1
18000
Эрон
8.
15.06.1896
8,5
22000
Япония
9.
16.12.1902
6,5
4800
Ўзбекистон
10.
04.04.1905
7,5
20000
Ҳиндистон
11.
17.08. 1906
8,1
20000
Чили
12.
21.10. 1907
6,5
12000
Хитой
13.
28.12. 1908
7,0
110000
Италия
14.
13.01.1915
6,9
32610
Италия
15.
16.12. 1920
8,6
243000
Хитой
16.
12.04. 1921
6,5
15000
Тожикистон
17.
01.09. 1923
8,2
142807
Япония
138
1
2
3
4
5
18.
22.05. 1927
7,9
40900
Хитой
19.
01.05. 1929
7,2
5803
Эрон
20.
11.08. 1931
7,9
10000
Хитой
21.
25.08. 1933
7,5
9300
Хитой
22.
15.01. 1934
8,3
10700
Ҳиндистон
23.
30.05. 1935
7,6
60000
Покистон
24.
25.01. 1939
7,8
28000
Хитой
25.
26.12. 1939
7,8
32700
Туркия
26.
15.01. 1944
7,2
8000
Аргентина
27.
05.01. 1948
7,3
19800
Туркия
28.
05.10. 1948
7,3
55000
Туркманистон
29.
10.07. 1949
7,5
16500
Тожикистон
30.
05.08. 1949
6,8
6000
Эквадор
31.
29.02. 1960
5,9
13100
Марокаш
32.
22.05. 1960
9,5
5700
Чили
33.
01.09. 1962
6,9
12225
Эрон
34.
22.03. 1966
7,1
8064
Хитой
35.
31.08. 1968
7,1
15000
Эрон
36.
05.01. 1970
7,3
15621
Хитой
37.
31.05. 1970
7,6
66794
Перу
38.
10.04. 1972
6,8
5010
Эрон
39.
23.12. 1972
3,2
10000
Никарауга
40.
04.02. 1976
7,5
23000
Гватемала
41.
28.07.1976
7,8
242800
Хитой
42.
16.08.1976
7,8
8000
Филипин
43.
29.10.1976
7,2
6000
Индонезия
44.
16.09.1978
7,2
18220
Эрон
45.
19.09.1985
8,1
30000
Мексика
46.
07.12.1988
7,0
45000
Арманистон
47.
20.06.1990
7,7
40000
Эрон
48.
29.09.1993
6,3
9748
Хиндистон
49.
16.01.1995
6,9
6348
Япония
50.
30.05.1998
6,9
5000
Афгонистон
51.
17.08.1999
7,4
17500
Туркия
52.
2001
8,0
20000
Хиндистон
139
16-жадвал
Ўзбекистонда 1900-2003 йилларда содир бўлган кучли зилзилалар рўйхати
т/р
Сана
Магнитуда
Қурбонлар
Мамлакат
1.
16.12.1902
6,4
9
Андижон
2.
28.03.1903
6,1
8
Ойим
3.
21.10.1907
7,4
9
Қоратоғ
4.
23.01.1912
5,2
7
Наманган
5.
06.07.1924
6,4
7-8
Қуршоб
6.
12.07.1924
6,5
8-9
Қуршоб
7.
12.08.1927
6,0
8
Наманган
8.
02.10.1932
6,2
7
Томдибулоқ
9.
05.07.1935
6,2
8
Бойсун
10.
18.12.1937
6,5
7-8
Пском
11.
18.01.1942
5,9
7
Ёртепа
12.
14.02.1942
5,5
7
Пойтоқ
13.
02.11.1946
7,5
9-10
Чокол
14.
02.06.1947
5,9
8
Найман
15.
19.07.1955
5,2
7
Бахмал
16.
24.10.1959
5,7
7-8
Бурчмулла
17.
03.08.1962
5,4
7-8
Маркай
18.
17.03.1965
5,5
7
Қўштепа
19.
26.04.1966
5,3
7-8
Тошкент
20.
13.03.1968
5,1
7
Қизилқум
21.
08.04.1976
7,0
8-9
Газли
22.
17.05.1976
7,3
9-10
Газли
23.
31.01.1977
5,7
7-8
Исфара-Боткен
24.
06.12.1977
5,3
7
Товоқсой
25.
10.12.1980
5,5
8
Назарбек
26.
06.05.1982
5,8
8
Чимѐн
27.
17.02.1984
5,6
7-8
Поп
28.
20.03.1984
7,3
9-10
Газли
29.
15.05.1992
5,5
8
Избоскан
30.
31.10.1998
5,2
7-8
Қамаши
Зилзила пайтида ер қобиғида сейсмик тўлқинлар ҳосил бўлади.
Тўлқинларни ер остидаги тарқалиш маркази гипоцентр ѐки зилзила ўчоғи
дейилади. Унинг чуқурлиги 2-70 км. Ер юзасидаги маркази - эпицентр
дейилади. Маълумотларга кўра сейсмик 2тўлқинлар буйлама, кўндаланг юзама
бўлиши мумкин. Республикамизда ва жуда кўп давлатларда зилзила кучи 12
балли шкала асосида баҳоланади. Бундан ташқари 8 балли Рихтер шкаласи ҳам
баҳолашда фойдаланилади. Бизда асосан 2 турдаги ер қимирлаш: узоқ даврли
(1,5-2,5 мин) юқори частотали кўринишли (1,5-2,5 сек) кузатилган. 12 балли
шкалага кўра: 1-3 балли зилзила сезиларсиз; 4 балли - сезиларли; 5-7 балл
140
кучли, деворларда ѐриқлар пайдо бўлади; 8 балли емирувчи; 9 балли - вайрон
қилувчи; 10 балли – яксон қилувчи; 11 балл - фожиали; 12 - кучли фожиали
барча иморатлар вайрон бўлади, дарѐ ўзани ўзгариб шаршаралар пайдо бўлади,
табиий тўғонлар вужудга келади. Ҳозирги пайтда зизилалардан ҳимоялаш
ишини ҳал қилиш йўлларидан бири бу зилзилабардош иморатларни қуриш
бўлиб қолмоқда.
Сурилмалар - бу денгиз, кўл, сойлар ва тоғ ѐн бағирларида (кўчкилар)
бўшроқ жинслар устки қисмининг ер устки ва остки сувлари таъсирида пастга
қараб ҳаракат қилиш ҳодисасидир. Сурилиш ҳодисаси маълум шароитларда
ҳосил бўлади, яъни жинс ўз жойидан силжиши учун ѐнбағир усти тикроқ, жинс
қатламлари қалин бўлиши ѐнғиннинг кўп бўлиши, сув ўтказувчан ва
ўтказмайдиган қатламлар қат-қат бўлиши лозим. Ёмғир ва қор сувлари
ѐнбағирликдаги соз тупроқ, қум, оҳактош каби жинсларга шимилиб уларни
юмшатади ва оғирлаштиради. Сув ўтказмайдиган қатламда грунт сувлари
нишаблиги бўйича пастга қараб ҳаракатланади, жинсларнинг табииий
ѐпишқоқлиги сусаяди, натижада жинсларни ѐнбағирликда ушлаб турувчи куч
қиймати уни пастга силкитадиган кучга нисбатан камаяди ва пастга қараб
сурилиш ҳодисаси содир бўлади.
Сурилиш жараѐнини тезланишига зилзила ва ҳаракатдаги транспорт
туфайли ҳосил бўладиган ер қимирлаш сабаб бўлади.
Бу ҳодисани ўрганиш, баҳолаш, башорат қилиш ва ундан халқ хўжалиги
объектларини, ҳолатини ҳимоялаш муҳимдир. Сурилишлар Крим, Кавказ,
Волга бўйи, Днепр, Марказий Осиѐнинг тоғлик ҳудудларилда тез-тез бўлиб
туради.
Сурилишлар халқ хўжалигига катта зарар етказади. Шунингдек иморат,
иншоот, йўл, ер ости коммуникацияси, тўғон, туннел ва кўприклар
мустаҳкамлигнинг сусайишига, ѐки бузилишига сабаб бўлади.
Ҳар қандай сурилишнинг танаси, тили, супаси, узилиш ѐриқлари ва юзаси
деб аталадиган элементлари бўлади. Сурилиш танаси суриладиган массани
ташкил қилиб, унинг устки қисмининг рельефи паст-баландлигидан иборат
бўлади. Сурилиш танасини бош қисми ѐнбағирликдан узилиш ѐриқлари билан
чегараланади, унинг ҳажми сурилувчи массанинг қалинлигига ва тарқалган
майдонига боғлиқ бўлиб, баъзан бир неча миллион кубни ташкил этиши
мумкин.
Сурилиш танасининг энг қуйи қисми сурилиш тили дейилади. Айрим
ҳолларда сурилиш тилининг олд қисмида сурлиш массаси сурилиш ҳодисасини
такрорланиши натижасида поғонасимон майдонлар – сурилиш супалари ҳосил
бўлади.
Сурилиш массасининг юқори қисмида ҳосил бўлган ѐриқлар йиллар
ўтиши билан кенгайиб, чуқурланиб, кўпайиб боради. У узилиш даври деб
аталади, унинг узунлиги юз метргача баландлиги бир неча ўн метргача бўлиши
мумкин.
Гидрометерологик фавқулодда ҳодисалар (гидросфера ҳолатини
ўзгариши сел, сув тошқинлари, қор кўчкилари, кучли шамоллар) Республика
халқ хўжалигига жиддий зарар етказмоқда, одамларни турмушини
141
ѐмонлаштиришга олиб келмоқда, айрим ҳолларда аҳоли ҳалок бўлмоқда. 1999
йилда олиб борилган кузатув ва текширишларга кўра баланд тоғ ҳудудларида
жойлашган 238 хавфли кўллар, 46 минг м
2
ҳудуддаги сув ва сел тошқинлари
рўй берадиган жойлар, 1000 га яқин ҳавф содир бўлишига олиб келувчи дарѐ
ва сойлар аниқланган.
Ҳозир инсонларнинг ҳаѐт фаолиятини ѐмонлашига олиб келувчи ҳавфлар
вужудга келган. Бу асосан сув етишмаслиги, Орол фожеаси ва ичимлик сув
сифатининг пасайиб кетиши ва етишмаслиги билан боғлиқ. Бу икки фожеа
асосан суғориш ишларининг Марказий Осиѐда ривожлаганлигидир. Бунинг
натижасида Орол, Амударѐ - балиқчилик, транспорт воситаси моҳиятини
йўқотди, қуриган денгиз тубидан туз бўронлари кўтарилмоқда, экология
бузилмоқда, ичимлик сув сифати бузилиб танқисланиб бормоқда. 1 ѐшга
етмаган чақалоқларнинг ўлими жуда юқори, халқ туғилиб ўсган ердан кўчиб
кетмоқда.
Иккинчи фожеа: оқова сувлар таъсирида дарѐлардаги сув сифатининг
пасайиши, ичимлик сув заҳираларини ишдан чиқишидир. Бухор, Хоразм,
Қароқалпоқистон аҳолисининг стандартга жавоб бермайдиган сув истеъмол
қилиши катта фавқулодда вазият ҳисобланади. Буни бартараф этишни асосий
омиллари ичимлик сув таъминотини яхшлилаш, марказлашган сув таъминоти
ва канализацияни ташкил қилишдир. Сув сифати ҳозирги вақтда фақат тоғлик
жойларда яхши қолган жойларда эса ичимлик суви етишмайди ва стандарт
талабига жавоб бермайди. Натижада Амударѐ буйи оқимида, Зарафшон,
Чирчиқ қўйи оқимида сувнинг сифати ѐмонлашиб бормоқда. Бу эса
канализация тизимларининг етишмовчилиги билан биргаликда юқумли
кассаликлар манбаи бўлиб бормоқда.
Қишлоқ хўжалигида кимѐвий моддаларни ишлатилиши уларни тупроқ
тагида сув, ҳавони ѐмон ўтгазадиган қатлам ҳосил қилишига олиб келади.
Шунингдек кимѐвий моддалар ўсимлик, мева, сабзавот орқали инсон ва ҳайвон
организмига ўтиб уларни заҳарлайди ва кассалик туғдиради. Шунинг учун
кимѐвий моддалардан хавфсизлик қоидаларига амал қилиб, меъѐр билан
фойдаланиш ва уларни махсус жихозланган биноларда сақлаш зарур.
Шамол таъсирида емирилиш жараѐни жанубда, ўсимлик кам тарқалган
чўл ва саҳроларда шамолнинг ўртача тезлиги 3 м/с ошиқ бўлган ерларда
содир бўлади.
Ўзбекистоннинг 3-4 % ҳудуди шамол таъсирида емирилиш жараѐнига
учрамоқда. Емирилиш шудгорланган майдонларда айниқса кучли бўлади ва
ерни 3-5 см дан 25 см гача бўлган қатлами (Vm> 15 м/с) учирилиб кетилади.
Сатҳнинг нотекислиги, дарахтларнинг кўплиги, ҳайдалган ерлар орасида
ҳайдалмаган ерларни бўлиши шамолнинг емирувчи кучини камайтиради.
Емирилиш натижасида қум барханлари пайдо бўлади.
Сел ҳодисаси - тоғ ҳудудларида кучли ѐмғирларнинг ѐғиши, музлик ва
қорларнинг тез эриши натижасида ҳосил бўлган дарѐ тошқинларини, тоғ ѐн-
бағирларида нураган тоғ жинси бўлакларини сув оқими билан теккисликка
қараб оқизиб туширилишидир.
142
Сел оқими массасининг 50-60 % турли катталикдаги тоғ жинслари,
ўсимлик ва дарахт бўлаклари ташкил этади. Сел оқимининг давомийлиги 0,5-2
соатдан 12 соатгача, тезлиги 5-8 м/с дан 12 м/с етади. Сел оқими сув
иншоотларини, қишлоқ ва шаҳарларни, кўприкларни вайрон этади, катта
майдонларни лой, қум ва тошга кўмиб ташлайди. Сел оқими ўзи билан олиб
кетаѐтган қаттиқ заррачалар ўлчамига кўра: сув-тошли, лойқа, аралаш селларга
бўлинади. Охирги 100 йил ичида ҳудудимизда 2500 дан ортиқ сел оқими
кузатилган. Сел оқими асосан баҳор мавсумида, ѐзнинг биринчи ойида кучли
ѐмғирлар (жала) натижасида ҳароратни исиб кетиши, қор эриши, бўш тоғ
жинсларини мавжудлиги туфайли кузатилади.
Қор кўчкиси - бу тоғларнинг тик ѐн-бағирларидан қор массасини
ағдарилиб ѐки сирпаниб тушиш ҳодисасидир. Қор кўчкиси қуруқ (усти
музлаган қор устига қор ѐғиб пастга силжиганда) ва ҳўл (қор тагини эриган
сувнинг шимиб ҳўлланиши натижасида унинг турғунлигини камайиши ва
пастга сирпаниши) бўлади. Қуруқ кўчки 100 км/с, баъзан 300-400 км/с, ҳўл
кўчки эса 20-30 км/с тезликда ҳаракатланади. Қор кўчкиси ўз йўлидаги
ўрмонларни вайрон қилади.
Бундан ташқари, биологик ижтимоий ва ижтимоий, экологик характердаги
фавқулодда вазиятлар бўлиши мумкин. Буларга:
Do'stlaringiz bilan baham: |