Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги иқтисодий ва

 
Тармоқлараро баланс (ТАБ)-
иқтисодиётдаги асосий 
модел бўлиб, унда халқ хўжалигидаги турли натурал ва қиймат 
алоқадорлиги кўрсатилади. У саноат, капитал қўйилмалар, 
меҳнат ресурслари ва тармоқлар бўйича маҳсулот ҳажмининг 
ўзаро бо\ланганлигини ҳисобга олган ҳолда режа даври қатор 
йиллари учун халқ хўжалиги маҳсулотларининг ишлаб 
чиқарилиш ва тақсимланиш кўрсаткичларини аниқлаш 
имконини беради. Яқин-яқингача ТАБ икки кўринишда - қиймат 
ва натурал шаклда шакллантириларди. Мамлакат бўйича қиймат 
кўринишидаги 
ТАБ 
номенклатураси 
120 
та 
тармоқ 
номенклатурасини ўз ичига олади ва у барча моддий ишлаб 
чиқариш соҳасини қамраб олади. Натурал кўринишдаги ТАБ шу 
билан бирга маҳсулотларни 80 %ни ташкил этувчи асосий 
маҳсулотларни қамраб олади. Ушбу балансда 600 га яқин 
зарурий маҳсулот турлари акс этирилади. 
Натурал - қиймат баланси модели халқ хўжалигининг 
комплекс тавсифини акс эттиради. Моддий қиймат ТАБ модели 
баланслаштирилган режа учун бошлан\ич маълумотлар: МД 
ҳажми, таркиби кўрсаткичлари, экспорт, импорт ва капитал 
таъмирлаш ҳажми маълумотларидир. 
ТАБ модели бўйича икки типдаги ҳисоб - китоблар 
амалга оширилади: 
Бунда 
берилган 
якуний 
истеъмол 
даражаси 
бўйича 
маҳсулотларни 
ишлаб 
чиқариш 
ва 
тақсимланишининг 
баланслаштирилган режаси ҳисоблаб топилади. 
Аралаш ҳисоб – китобларни ўз ичига олади. Бунда баъзи 
тармоқларда ишлаб чиқариш ҳажми тў\рисидага маълумотлар ва 
бошқа тармоқларга якуний истеъмолга берилган маҳсулотлар 
бўйича ишлаб чиқариш ва тақсимлаш баланси тузилади.
 

---

86 
6.3 Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари 
Макроиқтисодий даражада иқтисодий прогнозларни 
тузишда иқтисодий – математит моделлар кенг қўлланилади. 
Буларга бир ва кўп омилли иқтисодий ўсиш моделлари, МД ни 
тақсиллаш моделлари, таркибий тармоқ ва асосий фондларни 
қайта тиклаш моделлари,инвестицион оқим харажати модели, 
турмиш даражаси ва истеъмол таркиби моделлари, кенгайиб 
бораётган эко сиёсат модели, иш ҳақи ва даромадларни 
тақсимлаш моделлари киради. 
Халқ хўжалиги балансини прогнозлашлаштиришни 
мукаммалаштиришнинг муҳим йўналиши иқтисодий ўсишнинг 
асосий параметрларини прогнозлаштиришни верификацион- 
статистик ёндашиш динамик вақт қатори маълумотларидан 
максимал фойдаланишга асосланган ҳолда уларнинг ҳақиқий 
иқтисодий жараёнлар билан мослигини ва баҳоланаётган 
шароитлар маъносини теширишни кўзда тутади. Иқтисодий 
прогнозлаштириш мако иқтисодий моделлар тизимида бу 
усулдан 
фойдалашиш 
халқ 
хўжалигининг 
баланслаштирилганлиги, таркибий ва омилли жиҳатларини 
ўрганиш ва уларнинг оптималлик принципи асосида синтезлаш 
билан бо\лиқ.
 
Халқ хўжалиги баланслиштирилган омили жиҳатидан 
маҳсулотни чиқарувчи обект ҳамда ишлаб чиқариш омиллари 
харажатлари (асосий фондлар ва меҳнат ресурслари)орасидаги 
бо\лиқликка асосланади. У ишлаб чиқариш омиллари орасида
маълум миқдорда маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлаб 
турувчи пропорцияни аниқлашга бориб тақалади. 
Баланслаштирилганлик (вақт орали\и) жиҳати ишлаб 
чиқариш омиллари саЎзбекистонларини вақт бўйича тақсимлаш 
ва улар ўзаро бо\лиқлигида эришиладиган самарага асосланада. 
Асосий вақт орали\и хусусиятлари асосий фондларни қайта 
тиклаш билан бо\лиқ. Вақт орали\ида баланслашишга эришиш 
услуби харажатлар ва улар келтирадиган самаранинг кечкиб 
келишини хисобга оладиган тенгламалардан фойдаланишга 
асосланган ҳамда асосий фондларни, такрор ишлаб чиқариш 

---

87 
жараёнини аниқловчи вақт орали\ига бо\лиқ кўрсаткичларнинг 
ўсиш суратини хисобга олиш билан бо\лиқ. Ушбу усул асосий 
фондларнинг қайта ишлаб чиқариш жараёнини, вақт орали\и 
хусусиятларини ифодаловчи, нарх индекисларини, капитал 
қўйилмалар ва асосий фондларнинг тушиш ва чиқиб кетиш 
манбалари ва миқдорини ҳисоблаш ва кечикиш усулари билан 
фарқланувчи моделлар гуруҳини тузиш имконини беради. 
Баланслаштирилганликнинг 
таркибий 
жиҳатидан 
ижтимоий қайта ишлаб чиқаришни биринчи ва иккинчи 
бўлимлари орасидаги пропорциялар ҳамда тармоқлараро 
таркибий моделлар ишлаб чиқариш фондлари ишлаб чиқариш 
қўйилмалари 
ҳамда 
меҳнат 
ресурсларининг 
тармоқ 
структурасини прогнозлаш тизмида кенг фойдаланилади.