|
Интервью усули
прогноз қилувчининг эксперт билан
бўладиган суҳбатини тахмин қилади. Шундан келиб чиққан
ҳолда суҳбат давомида прогноз қилувчи олдиндан ишлаб
чиқилган дастурлар асосида эксперт олдига объектнинг
перспиктив тараққиётига нисбатан саволлар қўяди. Бундай
баҳолашнинг муваффақияти муҳим даражада интервью
олинаётган эксперт маҳоратига, унинг энг фундаментал
саволларга тез ва турли - туман хулосалар беришига бо\лиқ.
63
Аналитик-эксперт
баҳолаш таҳлил қилишга интилиш
устидан
узоқ
ва
синчиклаб
мустақил
ишлашни,
прогнозланаётган объектнинг тараққиёт йўли ва ҳолатини
баҳолашни тахмин қилади. Бу усул экспертга прогнозланаётган
объект бўйича лозим бўлган барча ахборотлардан фойдаланиш
имконини беради. Эксперт ўзининг фикрларини ҳимоя қо\ози
кўринишида тайёрлайди.
Кўрилаётган усулларнинг асосий юту\и экспертнинг
индивидуал маҳорати ҳамда алоҳида ишчига кўрсатилган,
эътиборга олинмаган психологик таъсирни максимал даражада
фойдаланиш имконини беради. Лекин бу усуллар бир эксперт -
мутахассис билими бир қанча фан соҳалари бўйича
чекланганлиги
туфайли
кўпинча
умумий
стратегияни
прогнозлашда кам қўлланилади.
Кўп ҳолларда умумий стратегияни прогнозлашда
прогнозланаётган объектнинг перспиктив тараққиёти ҳақида,
экспертларнинг жамоавий фикрларини аниқлаш принципига
асосланган жамоавий-эксперт баҳолаш усулидан фойдаланиш
мумкин.
Бу усулларни қўллаш асосида экспертнинг ўрганаётган
муаммонинг муҳимлиги ва аҳамиятлилигини етарли даражада
баҳолаш гепотезаси, маълум бир йўналишдаги перспиктив
тараққиёти, у ёки бу воқеанинг юзага келиши, прогноз объекти
тараққиётида мақсадли маълум бир муқобил йўлни танлаш
гепотезаси ётади.
Ҳозирги вақтда махсус ҳайъат аъзоларининг ишлашига
асосланган эксперт усуллари кенг тарқалган бўлиб, эксперт
гуруҳлари «думалоқ стол атрофида» у ёки бу муаммони ҳал
қилишда бир қарорга келиш мақсадида мунозара қилиб, бир
фикрга келишади.
Ҳақиқатдан ҳам эксперт жамоаси ёрдами билан
прогнозлашни
шакллантиришда
асосий
масалалар
қуйидагилардир:
-
малакали эксперт гуруҳларини шакллантириш;
-
экспертизаларни тайёрлаш ва ўтказиш;
-
олинган хужжатлар асосида статистик ҳисоблашлар
ўтказиш.
64
Анкеталарда
сақланган,
кўп
сонли
қийматлар
кўринишида берилган, эксперт баҳолаш натижасини статистик
баҳолаш ва уларнинг ишончлилик чегаралари, экспертлар
фикрлари келишувини статистик баҳолаш аниқланади.
Прогнозланаётган катталикларнинг ўртача аҳамияти
қуйидаги формула орқали аниқланади.
n
Bi
n
i
В
1
Бу ерда: B
j
– тарафидан берилган прогнозланаётган
катталикнинг аҳамияти;
n- гуруҳдаги экспертлар сони.
Бундан ташқари, дисперсияни ҳам аниқлаш мумкин:
D
(B
i
-B)
2
/(n-1)
(Дисперсия, бу вариант (B
i
)дан ўртача арифметик (В)
айирмасининг ўртача квадрати).
Бундан сўнгра j ишончлилик интервалининг яқинлик
аҳамияти ҳисобланади.
t
n
D
j
)
1
(
Бу ерда: t- параметр, яъни стьюдент жадвалидан берилган
ишончлилик эҳтимоли даражаси ва озодлик даражаси сони
орқали аниқланади. Сўнгра прогнозланаётган катталикнинг
аҳамиятлилиги учун ишончлилик интервали ҳисобланади.
Юқори чегараси учун А
В
қВ+j
+уйи чегараси учун А
Н
қВ-j
Бундан ташқари баҳоланаётган ҳар бир параметр
муҳимлиги бўйича экспертлар фикрларининг келишувлик
даражасини
кўрсатувчи
коннордация
коэффициенти
ҳисобланади.
4.3
Экстраполяция усули
65
Экстраполяция ёрдамида жараёнлар юзага келишида,
одатда, у ёки бу кўп миқдорий объект тавсифи статистик
тенденцияларини йи\ишда, ўзгариш нуқтасидан бошланади.
Экстраполяция усуллари энг кўп тарқалган ва барча прогнозлаш
усуллари орасида нисбатан кўп ишлаб чиқилган усуллардан
ҳисобланади.
Бу
усуллар
ёрдамида
катта
системаларнинг
параметирлари, иқтисодий, илмий ва ишлаб чиқариш
потенциалининг
миқдорий
тавсифлари,
илмий-техник
тарақиётнинг натижавийлиги тў\рисидаги маълумотлар,
системалар ичидаги ва бошқа шунга ўхшаш тавсифларнинг
нисбатлари экстраполяция қилинади.
Экстраполяция
усулининг
мақсади
қуйидагича
ҳисобланади:
Прогнозлаш объектини характерловчи ўтган даврга
нисбати, татбиқ қилиш қонуниятлари аниқланади ва мос ҳолда
бу маълумотларнинг ўсиш потенциаллари тў\рисидаги статистик
маълумотларни таҳлил қилиш, сўнгра ташқи муҳитда эмперик
ёки динамик қаторда бўлган прогнозловчи катталикларнинг
қийматлари аниқланади.
Экстраполяция усули вақт қаторларидаги бо\ланиш
кўпроқ, яъни экстраполяция қилишнинг тарқалган соҳалари
аниқланган ҳолларда қўлланилади.
Бирламчи таҳлил ўтказишдан сўнг тў\ри экстраполяция
жараёнига ўтказамиз.
Эгри чизиқли шакли ва унинг параметр қийматларини
билган ҳолда, эмперик маълумотлар ташқарисида яъни, келажак
даврига тў\ри келувчи аргумент(вақт)қийматини аниқлаб,
конкрет вақтда прогнозлаш қийматига қабул қилувчи
функциянинг мос келувчи қиймати аниқланади.
Берилган прогнозлаш усули, одатда, эгри чизиқли
шаклини тў\ри аниқланганда, қонуниятларни тў\ри акс
эттирувчи эмперик маълумотларнинг ўзгариши тў\рисида жуда
яхши натижалар беради.
Динамик қаторни аниқлаш учун динамик қаторда
бо\ланиш зичлигини кўрсатувчи коэффициент ҳисобланади
66
r
yx
Do'stlaringiz bilan baham: |
