Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги хамидов мухамадхан

4 Тензиометрнинг ишлаш жараѐни
Тупроқ намлигининг турли чегараси ва тензиометр ички қисмидаги сув 
алмашинувига асосланган. Агар тупроқ намлиги чегараси нолдан паст 
кўрсаткични ташкил этса, тензиометр ички қисмидаги сув унинг учки керамик 
қисми орқали тупроқ намлиги мақбул чегарага келтирилгунча оқиб тушади. Бу 
жараѐн суғоришлар оралиғида, тупроқ қуриган ҳолатда содир бўлади. 

---

22 
Суғоришлар натижасида, тупроқ бир текис намланганда, қурғоқчилик 
минтақаларда тупроқнинг қуриши ва намланиши кўп қайтариқли тарзда 
такрорланади (2-расм). Тензиометрнинг амал даври давомида, нуқсонсиз бир 
хил ишлашини таъминлаш учун унинг ички керамик қисмига 0,7-1 мкм га тенг 
бўлган тешикчаси орқали микроорганизмлар ва тупроқ лойқаси қўшилмаган 
ишчи аралашма қуйилади ва тез-тез алмаштирилиб турилади.
3-расм. Тензиометрлар ѐрдамида тупрокнинг намлигини аниклаб 
қишлоқ хўжалик экинларининг суғориш муддатларини аниклаш 

---

23 
4-расм. Қишлоқ хўжалик экинларини, бог ва узумзорларини 
суғориш учун такомиллаштирилган сув тежамкор суғориш 
технологияси ва техникаси 
5-расм. Тензиометрларни кулаганда суғориш сувининг 5-15% 
иктисод килинади ва қишлоқ хўжалик экинларини хосилдорлиги
8-10% купаяди 

---

24 
5 Тупроқ намлиги сўриш босимининг мақбул оралиғи 
Тупроқнинг сўриш босими оралиғи тупроқ намлиги чекланган дала нам 
сиғими (ЧДНС)нинг пастки чегарасидан ва юқори чегарасига қараб 
харакатланади. 
Бунда, қумоқ тупроқлар учун тупроқ намлиги сўриш босими бирлиги 
ЧДНС га нисбатан 5 сантибар (0,5 метр сум ҳажмида), оғир қумоқли 
тупроқларда эса 10 сантибар (1 метр сув ҳажмида) ни ташкил этади. 
Суғориладиган қишлоқ хўжалик экинларининг пастки намлик чегараси 
кўрсаткичлари 3-жадвалда келтирилган. 
Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш муддатлари, тупроқларнинг 
механик таркиби, шўрланиш даражаси ва экинларнинг ўсув даврига қараб, 
қуйидаги жадвалдан фойдаланиб аниқланади (Г.А.Безбородов): 
3-жадвал. Қишлоқ хўжалик экинларининг пастки намлик чегараси 
кўрсаткичлари 
Экин тури ва тупроқ 
шароити 
Суғоришдан олдинги 
мақбул намлик, % 
Тупроқнинг сўриш 
босимининг зарурий 
чегараси (сантибар); 
НВ дан 
ҳажмий Суғоришни 
бошлаш 
Суғоришни 
тугатиш 
Пахта – ўрта ва оғир 
шўрланмаган тупроқларда: 
а) униб чиқишидан пишиб 
етилиш даврда; 
б)кўсакларнинг очилиш 
даврида 
70 
60-65 
18-21 
15-20 
51-53 
52-56 
10 
10 
Пахта – енгил ва шўрланган 
тупроқларда: 
а) униб чиқишидан пишиб 
етилиш даврда; 
б)кўсакларнинг очилиш 
даврида 
75-80 
17-18 
40 
10 
Беда, маккажухори 
- ўрта ва оғир шўрланмаган 
тупроқларда; 
- енгил ва шўрланган 
тупроқларда: 
75 
80-85 
19-22 
18-20 
48-50 
20-30 
10 
10 
Кузги буғдой 

---

25 
- ўрта ва оғир шўрланмаган 
тупроқларда; 
- енгил ва шўрланган 
тупроқларда: 
70-75 
75-80 
18-22 
17-18 
48-53 
30-40 
10 
10 
Эгатларга сув таралгандан сўнг, иррометр ўрнатилган ерга бориш ва 
ундаги кўрсаткичларни олиш анча қийинчилик туғдириши мумкин. Бунинг 
олдини олиш мақсадида, иррометрлар ўрнатилган эгатларга қўшни бўлган 
эгатлардан бирига сув қўйилмайди. Натижада, иррометр ўрнатилган ерга 
бемалол бориб-қайтиш имконияти яратилади.