Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги хамидов мухамадхан

6 Суғориш муддати ва меъѐрини аниқлаш 
Экинларнинг суғориш муддатлари ва меъѐрларини аниқлаш учун, 
тензиометр кўрсаткичларини ўзгаришини ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. 
Суғориш муддатларини белгилаш бўйича тензиометр кўрсаткичлари 
маълумотлари 3-жадвалада келтирилган. Ишлаб чиқариш шароитида 
тензиометрлар кўпроқ 30 см тупроқ қатламига ўрнатилади, бунда 
тензиометрларнинг ишлаши вақтинча тўхтаб қолиш ҳолатлари рўй беради. 
Чунки, тупроқнинг юқори ҳайдов қатлами пастки қатламларга нисбатан тез 
қуриб қолади, натижада ишчи аралашма қурилманинг учки керамик қисми 
орқали тупроққа сўрилади ва тензиометрда разгермитизация жараѐни содир 
бўлади. Бундай хўжалик ичидаги сабаблар натижасида экинларни суғориш 
кечиктирилади. Ушбу ҳолатда тензиометр ишчи аралашмасини дарҳол 
алмаштириш бефойда ҳисобланади негаки, бунда тупроқ сўриш босими кучли 
бўлади ва қурилманинг ишлаб кетиши қийинлашади. Ишчи аралашмани 
алмаштириш, фақат суғоришдан кейингина амалга оширилади. 
Шунинг учун тупроқ намлигини тензиометр орқали назорат қилиш, уни 
70 см қатламга ўрнатиш юқори самара беради. Тупроқ намлигини қатламлар 
бўйича ўзгаришини статистик усуллар ѐрдамида таҳлил қилиш натижаларига 
кўра, 1 м тупроқ қатламидаги тупроқ намлигини 70 см ўлчамли тензиометр 
кўрсаткичи ѐрдамида аниқлаш мумкин, бунда ишончлилик 87,9% ва ўртача 
квадратик хатолик 1,65% га тенг бўлди. Бунинг учун 60-80 см даги тупроқни 
намлик хажмини 3 фоизга камайтирамиз ва олинган маълумотлардан чизма ѐки 
жадвалдан фойдаланиб, тупроқни сўрувчи босими кўрсаткичи аниқланади. 

---

26 
Агарда, шунда пастки суғориш олди намлигига тўғри келса, суғоришни 
бошлаш керак. 
Суғориш меъѐрларини ўлчашни билиш учун, сўрувчи босимни тупроқ 
намлигига боғлиқлиги чизмасини билиш керак. 
)
(
w
f
P
S
бундай чизмани 
қуруш тупроқ намлигини далаларда ўлчаш гравиметрик усул ва тупроқни 
сўрувчи босимини тензиометрлар орқали ўлчаб аниқланади. 
k
h
W
W
M
Ô
ÍÂ
10000
)
(
, м
3
/га 
Р
s, сб
90 
80 
1 
70 
60 60% 
Ч.Д.Н.С
.
2 
50 70% 
Ч.Д.Н.С.
40
3 
30 
80%
Ч.Д.Н.С
20 
10 Ч.Д.Н.С. 
0 
10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 W, % 
1000 2000 3000 V
100
, 
м
3
/га 
V
85
, 
м
3
/га
700 1400 2100 V 
70
, 
м
3
/га
2–чизма. Сўрувчи босимни (
P
) тупроқни хажмий намлигига боғлиқлиги (
W
) 
1-оғир қумоқ; 2-ўрта қумоқ; 3-енгил қумоқ (
70
V
, 
100
V
–
70, 85 ва 100 см
қатламдаги тупроқ захираси). 
Суғориш меъѐрини м
3
/га олиш қулай, тупроқ намлигини 
)
(
w
f
P
S
чизма 
ҳажм фоизларида таъсвирлаш тавсия этилади. Бунда ўз навбатда, тупроқни 
хажм массаси назарга олинади. 2 чизмада кўрсатилишича, 
)
(
w
f
P
S
боғлиқлигини механик таркиби енгил, ўртача ва оғир бўз тупроқларда кўплаб 
ўтказилган ўлчовлар тақдим этилган. 

---

27 
Тақдим этилган чизма асосида сўрувчи босимни аниқлаш хақиқий намлик 
заҳираси, тупроқни ҳисоб қатлами 
)
(
Ô
W
то меъѐргача, намлик заҳирасини 
суғоришлар билан тўлдириш, суғориш меъѐрини ҳисоблаш мумкин. Уни фарқи 
тенг 
)
(
Ô
ÍÂ
W
W
,
тупроқни ҳисоб қатламида ѐки суғориш меъѐри неттони олинган 
коэффициентига кўпайтириб аниқланади 
20
,
1
10
,
1
k
, суғориш вақтидаги 
йўқотилган сув, буғланишга кетган сув, фильтрация ва оқова йиғиндиси 
натижасида суғориш меъѐри брутто келиб чиқади. 
Тензиометрлар далага дойимий ўрнатилади, тензиометрлар ѐрдамида 
нафақат суғориш вақти ва меъѐри, балки суғоришни тугатиш вақти ҳам 
аниқланади. Бунда, вакуметр кўрсаткичи 10-15 сантибарга яқинлашганда, 
далага сув бериш тўҳтатилади. 
Суғориш учун белгиланган сув меъѐри, фермер ва сув хўжалиги 
ташкилотлари учун бериладиган сув уни тўлаш меъѐрларини ҳисоблашга ѐрдам 
беради.