Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети психология тарихи

Гартли Дэвид (1705 – 1757), инглиз ассоцианизмининг таниқли вакили, философ ва врач.
1749 йили Дэвид Гартли “Одам, унинг тузилиши, мажбуриятлари ва умидлари ҳақида” номли китобини нашр қилди. Бу китобида у инсоннинг психик ҳаёти вибрация қонунига бўйсунади, унга кўра ташқи олам “тебранишлари” орқа мия ва бош мия нервларида вибрация хосил қилади, улар эса ўз навбатида миянинг оқ моддаларини тебрантиради, деган тезисни илгари сурди. Миянинг оқ моддасидаги вибрациялар сақланиб қолади ва келажакда одамнинг хулқига таъсир қилади, миядаги вибрациялар мускулларга узатилиб ҳаракат фаоллигини таъминлайди.
Дэвид Гартли одамнинг руҳий ҳаёти абсолют моддий физиологик жараёнлардан иборат ассоциацияларнинг асосида ётадиган вибрацияларнинг ўзаро ҳаракати билан детерминлашган, деб ҳисоблаган.
Д. Гартлининг фикрича психик ҳаётнинг учта асосий элементи мавжуд: 1) сенсациялар (сезгилар), 2) идеациялар (сезгилар ғоялари), 3) аффекциялар (содда аффектив тус) – қониқиш ва қониқмаслик. Ушбу асосий элементлар ассоциация механизми асосида бир-бири билан ўзаро ҳаракат қилиб бутун психик ҳаётнинг асосини ташкил қилади. Ассоциациялар механизми аффектлар (эҳтирослар), тушунчалар, эсдаликлар, тасаввурлар, ҳаракатлар ва х.з. ларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади.
Дэвид Гартли энг муҳим инсон тараққиётини ҳаракатга келтирувчи кучлар лаззатланиш ва азобланиш, деб ҳисоблаган. Аффектлар (эҳтирослар) инсоннинг туғма ҳарактеристикаси эмас. Аффектлар (эҳтирослар) тарбия натижаси бўлиб, буюм ҳақидаги тасаввур ва аффекция ўртасидаги ассоциатив механизм туфайли содир бўлади. Болада ижобий ҳаракатларни шакллантириш учун ассоциация қонуни бўйича унда яхши эҳтиросларни шакллантириш керак.
Юм Дэвид (1711 – 1776), инглиз философи, тарихчи ва иқтисодчи. 1748 йилда Дэвид Юм ўзининг “Инсон билиш жараёни ҳақида тадқиқот” номли фундаменталь асарини нашр қилди. Бу асарида у, ўз билиш назариясининг асосий қоидаларини баён қилди. Дэвид Юм ассоциациялар механизми асосида пайдо бўладиган ҳиссий тажриба инсон билимларининг ягона манбаи бўлиб ҳисобланади, деган тезисни илгари сурди. Ҳиссий тажриба ўзининг қурилмасига эга бўлиб, у ғоялар ва кечинмалар, сезгилар (бирламчи идрок) ва эҳтирослар (иккиламчи идрок)дан иборат. Дэвид Юм инсон билиш жараёнини тушунтирувчи механизм сифатида ассоциациялар механизмини тан олган. Дэвид Юм икки хил ассоциациялар кўринишидаги оригинал ассоциациялар классификациясини таклиф қилган: 1) тасодифий ва 2) тўғри. Тасодифий ёки нотўғри ассоциациялар деганда, Д. Юм фазо ва вақтда аралашиш қонуни бўйича пайдо бўладиган ассоциацияларни назарда тутган. Тўғри ёки табиий ассоциациялар деганда Д. Юм ўхшашлик ва сабабийлик қонуни бўйича пайдо бўладиган ассоциацияларни назарда тутган.
Сабабийлик муаммосини тадқиқ қилиб Дэвид Юм шундай хулосага келадики, одамнинг сабабийликнинг мавжудлиги ҳақидаги эътиқодларининг асосида ассоциациялар механизми ётади.