Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети “Умумий педагогика

НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР:

1. 
   Фуқаро деб кимга айтилади?
   
2. 
   Фуқаролик тушунчасининг мазмунини шарҳланг.
   
3. 
   Фуқаролик тарбиясини ташкил қилишдан кўзланган мақсадни шахсий мулоҳазаларингиз асосида баён этинг.
   
4. 
   Давлат рамзларини билиш ва уларнинг моҳиятидан хабардор бўлиш фуқаролик тарбиясини ташкил этишда қандай аҳамиятга эга?
   
5. 
   Сизнинг фикрингизча, фуқаролик тарбияси қандай шакл, метод ва воситалар ёрдамида ташкил этилиши керак?
   
6. 
   Ватанпарварлик нима ва шахсда ватанпарварлик хислати қандай шакллантирилади?
   
7. 
   Байналминаллик тарбиясининг моҳияти нимадан иборат?
   
8. 
   Ўқувчиларни ҳарбий-ватанпарварлик руҳида тарбиялашнинг ижтимоий моҳиятини очиб беринг.
   

АДАБИЁТЛАР:

1. 
   Педагогика /Ўқув қўлланмаси. А.Мунавваров таҳрири остида. – Тошкент, Ўқитувчи, 1996.
   
2. 
   Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси. -Маърифат г., 1993 йил, 3 март.
   
3. 
   Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент, Ўзбекистон, 1992.
   
4. 
   Ўзбекистон Республикаси – мустақил давлат. – Тошкент, Адолат, 1995.
   
5. 
   Маҳмудов Р. Ҳуқуқ ва маданият /З.С.Зарипов таҳрири остида. – Тошкент, Ўзбекистон, 1993.
   
6. 
   Никитин А. Ответственность несовершеннолетних. – Москва, Просвеҳение, 1990.
   
7. 
   Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2-томлик. –Тошкент, Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998.
   

Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. – Тошкент, Университет, 1998


13 – Мавзу: Нафосат тарбияси.
РЕЖА:

1. 
   Нафосат тарбиясини мақсад ва вазифалари.
   
2. 
   Нафосат тарбиясида умуминсоний ва миллий маонавий ўадриятлардан фойдаланиш.
   
3. 
   Таълим жараёнида нафосат тарбияси.
   
4. 
   Ёшларни нафосат тарбиясида салбий ъолатларнинг олиш.
   

Нафосат тарбияси ҳақида тушунча. Нафосат тарбияси (эстетик тарбия - лотинча «естезио» гўзалликни ҳис қиламан) - ўқувчиларни воқелик, табиат, ижтимоий ва меҳнат муносабатлари ва турмуш гўзалликларини англаш, идрок этиш ва тўғри тушунишга ўргатиш, уларнинг бадиий дидини ўстириш, уларда гўзалликка муҳаббат уйғотиш, улар томонидан гўзалликни яратиш қобилиятларини тарбиялашга йўналтирилган педагогик жараён.
Нафосат тарбияси «бадиий тарбия» сифатида ҳам қўлланилади. Умуман, нафосат тарбияси кенг маънога эга бўлиб, фақат санъат воситасидагина эмас, балки, ҳаёт, меҳнат, ижтимоий муносабатлар, табиат ва бошқалар воситасида гўзалликни ҳис қилишга йўналтирилган педагогик фаолиятни ўз ичига олади. Бадиий тарбия эса санъат (адабиёт, мусиқа, қўшиқ, тасвирий ва санъатнинг бошқа йўналишлари) воситасида шахсда эстетик ҳис-туйғуларни шакллантиришни назарда тутади.
Нафосат тарбияси инсонда гўзалликни ҳис қилиш туйғусини шаклланишига ёрдам беради, ури ривожлантиради. Инсон доимо ўз ҳаётини гўзаллик асосида қуришга интилади. Нафосат тарбияси ахлоқий, ақлий, ҳуқуқий, экологик, жисмоний ва меҳнат тарбияси билан чамбарчас боғлиқдир. Табиат, адабиёт, театр, мусиқа, шеҳрият, тасвирий санъат ва бошқаларга бўлган муҳаббат шахснинг ҳар томонлама ривожланишига хизмат қилади. Нафосат тарбияси ахлоқий тарбияни самарали ташкил этишда катта аҳамиятга эга. Нафосатдан роҳатланишда фақат санъат асарларигина эмас, балки эзгу ишлар, жамоага ҳурмат, садоқат, виждонан меҳнат қилиш муҳим ўрин тутади. Нафосат тарбиясининг моҳияти шундан иборатки, у гўзалликка бўлган муносабатни қарор топтиради. Гўзалликка бўлган туйғуни ривожлантирмай туриб, юқори меҳнат маданиятига эришиб бўлмайди. Меҳнат фаолиятида пайдо бўлган гўзаллик бутун тарихий тараққиёт босқичларида ривожланиб борди, у меҳнат фаолиятининг ўзига ҳам таъсир кўрсата бошлади. Меҳнат жараёнида тайёрланган ҳар бир буюм (товар)нинг аҳамияти, функцияси, зарурилиги инсоннинг табиий эҳтиёжларини қондириши жиҳатидангина эмас, балки унинг қанчалик гўзаллиги билан ҳам баҳоланади. Гўзаллик бу ҳаётнинг ўзи, табиат ҳамда инсон меҳнати натижалари, инсоний муносабатларнинг мукаммаллигидир.
Нафосат билимлари аниқ тарбиявий ишлар – танлов, викторина, бай рам, кўргазма ва ҳоказоларни ташкил этиш асосида ҳосил қилинади. Ўқувчилар ўз қобилиятларини турли хил бадиий-ижодий фаолиятларда намоён этадилар. Кичик ёшда «барча болалар истесъносиз расм солувчилардир» (К.Д.Ушинский), «ҳар бир бола – шоир» (В..Сухомлинский).
Ўсмирларда гўзаллик ижодкорлигига бўлган эҳтиёж ортиб боради. Бундай ҳолат илк ёшлик даврида ҳам сақланиб қолади. Бироқ, бу даврда бадиий қобилият, аксарият ўқувчиларда ўзгача бўлади. Улар кўпинча мусиқа ва рақсга қизиқа бошлайдилар. Демак, ўқувчиларнинг нафосат билан ошнолиги турли ёш даврларида ўғил ва қиз болаларда ўзига хос хусусият касб этади.
Нафосат тарбияси – шахснинг эстетик онги, муносабатлари ҳамда нафосат фаолиятининг вужудга келиши ва такомиллашувидан иборат узоқ давом этадиган жараён бўлиб, бу жараён ёш ва ижтимоий омиллар билан белгиланадиган турли босқич ҳамда даражаларга эга. Нафосат тарбияси шахснинг нафосат маданиятини эгаллашига йўналтирилган бўлиб, турли шакл ва методлар ёрдамида амалга оширилади.
Нафосат маданияти. Жамият ва айрим шахснинг нафосат маданияти тушунчалари мавжуд. Жамиятнинг нафосат маданияти деганда инсоният бутун ривожланиш тарихи жараёнида тўпланган моддий ва маънавий қадриятлари мазмуни тушунилади. Ўқувчи шахсининг нафосат маданияти унинг жамият маданий меросини фаол, ижодий ўзлаштириши натижасида ҳосил бўлади. Шахснинг гўзаллик билан ўзаро муносабати, шунингдек, шахснинг айрим сифатларини ўзаро таъсири натижасида нафосат маданияти доимо ўзгариб туради. Шахс нафосат маданиятининг асосий таркибий қисмлари бу нафосат онги, нафосатни ҳис этишга бўлган эҳтиёж, уни қондириш йўлида ташкил этилган муносабатлардир.
Нафосат онги гўзаллик, гўзалликни ҳис этиш, унинг моҳиятини англаш, нафосат ҳис-туйғуси, нафосат диди каби тушунчаларнинг онгда акс этиши.
Нафосат онгнинг таркибий қисмлари ўзига хос мураккаб тузилишига эгадир:


Нафосат маданияти гўзалликни ҳис этиш, ундан завқланиш, мавжуд гўзалликларни асраш ва бойитиш йўлида ўзлаштирилган билим ҳамда амалга ошириладиган нафосат фаолиятини ташкил этиш даражасининг сифат кўрсаткичидир. Нафосат онги гўзалликни қадрлаш ва уни бойитиш йўлидаги амалий ҳаракатни кенг кўламда ташкил этиш асосида такомиллашиб боради.
Нафосатнинг асосий хусусиятлари. Тарбиявий ишларни ташкил этишда нафосат идрокининг психологик қонуниятларини ҳисобга олиш лозим. Бу хусусиятлар илк ёшдаги болаларга хос ҳамда ривожланиш, нафосат тажрибаси, тасаввурларнинг шаклланганлик даражасига боғлиқ. Атроф-олам ҳодисалари дастлаб нафосат сифатида намоён бўлмайди. Бундай бўлишдан олдин улар идрок этилувчан, мазмунли, тушунарли бўлиши лозим. Демак, тарбиячи, ўқитувчининг биринчи навбатдаги вазифаларидан бири ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини инобатга олган ҳолда, энг мураккаб ҳодисалар ҳамда гўзаллик шакллари, нафосат муаммоларини англаб етиши лозим. Нафосатни идрок этишнинг муҳим унсури – ҳиссиётлилик. Санъат, борлиқни ёрқин акс эттирувчи юқори бадиий асар мазмунини идрок этишда ўқувчилар қувонч ёки ғазаб, қўрқинч ёки ишончни ҳис этадилар. Бу туйғу гўзаллик қонуниятлари ғояси билан яшашга ундайди.
Бундан ташқари нафосат воситалари хилма хилдир. Табиат меҳнат, инсоний муносабатлар, санъат нафосат тарбияси воситасидир. Табиат нафосат тарбиясининг муҳим манбаидир. К.Д.Ушинский табиатни ёш авлод нафосат туйғуларининг ривожланишига чуқур таъсир кўрсатадиган ажойиб тарбиячидир, деган эди. Саёҳат, сайр, юриш, табиатга бағишланган санъат асарларини ўрганиш мазкур йўналишдаги анъанавий ишдир. Бироқ табиат ичида бўлишнинг ўзи етарли эмас. Табиатдаги гўзалликни кўра билиш, ҳис этиш лозим. Бундай қобилият аста-секин ривожланиб боради. Сайр, экскурсия ҳамда мактаб участкасида ишлаш пайтида тарбиячилар эътиборини табиат бойликларига, унинг шаклидаги мукаммалликларга қаратиши, болаларга нафосат, табиатни севиш эҳтиёжигина бўлмай, шунингдек, уни эҳтиётлашдан ҳам иборатлигини тушунтириб бориши лозим.
Нафосат тарбиясининг воситалари. Нафосат тарбиясининг воситалари ўқувчиларнинг гўзалликни севиш руҳида тарбиялаш мақсадида теварак-атрофдан танлаб олинган турмуш, табиат, санъат гўзаллиги ва болаларнинг бадиий фаолиятини ташкил этишга йўналтирилган педагогик жараёнда қўлланилувчи омиллар саналади.
Оила гўзалликнинг биринчи мактабидир. Оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари, уй-жиҳозлари, уларнинг ягона бирлиги, уйғунлиги, тартибли жойлаштирилиши, саранжом-саришталик, мактабнинг безатилиши, мактабдаги ёдгорлик ва аълочилар бурчаги кабиларнинг барчаси бевосита болаларда гўзалликни тарбиялашда катта таъсир кўрсатади.
Турмуш гўзаллигининг асосини тозалик ва тартиблилик ташкил этади. Синфхоналарида тозалик сақланиши, табиат бурчагининг ташкил этилиши, ўқувчилар ижодий ишлари кўргазмаси, аълочилар тахтаси тизимининг янгилатиб туриш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Бадиий адабиёт нафосат тарбиясида чексиз имкониятларга эга. У ўқувчиларга ҳаётни чуқурроқ англашни ўргатади. Ўқувчиларга ўзбек ва чет эл адабиёти ҳақида кўпроқ маълумот берилади. Ўқувчилар шеҳрлар, ҳикоялар, халқ оғзаки ижоди намуналари – мақол, матал, эртак, достон, қўшиқ, қисса ва романларни қанчалик кўп ўқиса уларда гўзалликка бўлган интилиш шунчалик кучли бўлади. Шоир ва ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти, асарлари билан танишиш таҳлил қилиш ўқувчиларнинг билим доирасини кенгайтиради, ҳис-туйғулари ва тил бойлигин такомиллаштиради. Шунингдек, адабиёт дарслари ўқувчиларда гўзалликни идрок этишни таъминлайди. Ўқувчилар насрий асарлар, шеҳрлардан парчалар ёд оладилар, бунинг натижасида ўқувчиларнинг бадиий нутқ маданияти ҳам шаклланади. Ўқувчиларнинг мумтоз адабиётимиз вакиллари – Алишер Навоий, Лутфий, Саккокий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бобораҳим Машраб, Муқимий, Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат, Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбек, Абдулла қаҳҳор, /офур /улом, Зулфия, Мақсуд Шайхзода, замондош адиблар – Примқул қодиров, Одил Ёқубов, Худойберди Тўхтабоев, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Муҳаммад Юсуф, Шавкат Раҳмон, Маҳмуд Тоир асарлари, шунингдек, жаҳон адабиётининг ноёб намуналари билан танишишлари уларнинг ҳар томонлама етук бўлиб ўсишларига ёрдам беради.
Бундан ташқари ўқувчилар бастакор - Юнус Ражабий, Муҳаммаджон Мирзаев, Дони Зокиров, Дилором Омонуллаева, рассомлар - Камолиддин Беўзод, Ўрол Тансиқбоев, Раҳим Аҳмедов, Чингиз Ахмаров, Малик Набиев, Ортиқали қозоқовлар томонидан санъат ассарлари билан танишиб борсалар уларнинг нафосат онги янада бойийди.
Олам ва инсон гўзаллиги, мардлик, жасорат, юксак инсоний ғояларни ўзида акс эттирган санъат асарлари инсонларни гўзалликни ҳис қилиш, уларга интилиб яшашга ундаб келган. Аксинча, ғоявий жиҳатдан савияси паст асарлар ўқувчилар онгини саёзлаштиради, уларни чинакам гўзалликдан чалғитади, гўзалликни севишга бўлган интилишларини сусайтиради, дидини пастайтиради.
Ўқувчиларнинг гўзаллик билан бевосита мулоқотда бўлишлари уларга кўпроқ ҳиссий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам ўқитувчи, тарбиячилар тарбиявий ишларни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни бадиий жиҳатдан юксак бўлган асарлар ва табиат манзаралари билан таништиришга алоҳида эътибор қаратишлари зарур. Тасвирий санъат, ҳайкалтараошлик ва меҳморий асарлар намуналари билан ўқувчиларни таништириш уларда симметрия, мутаносиблик, чизиқлар, ранг ва колорит уйғунлигини идрок этиш туйғуларига эга бўлишларини таъминлашга хизмат қилади. Ўқувчилар эътиборига эзгу ғояларни тараннум этувчи мусиқий асарларнинг ҳавола этилиши, улардан олинаётган таассуротлар билан ўртоқлашиш уларда мусиқий оҳанг, ритя, товушларнинг ифодавийлиги ва суръатини ҳис этиш кўникма ва малакаларига эга бўлишларини таъминлайди. Адабий асарлар эса ўқувчиларнинг нутқ бойлиги ошириш, фикрлаш қобилиятини ўстириш, шахсий қарашларини эркин баён этишга имкон беради.
Ўқувчиларда нафосатни шакллантириш. Нафосат онги ижтимоий воқелик, табиат, санъат билан бевосита мулоқот жараёнида ўқувчиларни турли назария, қарашлар моҳияти билан таништириш, улар ўртасида нафосат таълими ва тарбиясини ташкил этиш ҳисобига шакллантирилади. Нафосат онги асосини нафосат идроки ташкил этади. Нафосат идроки – бу ижтимоий воқелик, буюм ва ҳодисаларнинг гўзаллигини онгда яхлит акс этиши бўлиб, у гўзаллик ҳис этилганда юзага келади ва аниқ мақсадга йўналтирилганлиги билан тавсифланади.
Нафосат тарбиясининг вазифалари қуйидагилардан иборатдир: ўқувчиларда нафосат ҳис-туйғуси, фикр-мулоҳаза, дидни тарбиялаш, уларнинг ижодий қобилиятлари, гўзалликни севишга бўлган ҳаётий эҳтиёжини ўстиришдан иборат. Кишилар гўзалликни идрок қилиш қобилиятига эга бўлганликлари учун ҳаяжонланиш, қўйғуриш, дарғазаб бўлиш, қувониш, завқланиш каби ҳис-туйғуларни бошдан кечирадилар. Бундан ташқари киши юксак бадиий маҳорат билан яратилган образни ёки табиат, ҳаётдаги гўзал ҳодисани идрок қилганидан завқ-шавққа тўлади.
Ўқувчиларда кузатиш маданиятини тарбиялаш уларнинг гўзалликка бўлган интилишларини ўстириш учун жуда муҳим. Кўп ҳолларда боллар бирор нарсага қараб турадилар-у, унинг ўзини кўрмайдилар, қулоқ соладилар-у, эшитмайдилар. Шунинг учун уларга табиатда, ўрмонда тоғлар ва чўлларда турли товушларни фарқ қилишни ўргатиш лозим. Юқори синф ўқувчиларига гўзаллик, хунуклик, нафосат иделали сингари тушунчаларни ёритиб бериш жуда муҳим, зеро, бу тушунчаларсиз гўзалликка нисбатан муносабат, воқелик ва борлиққа гўзал муносабат тизимини таркиб топтириб бўлмайди.
Нафосат ҳақидаги тушунчаларни ўзлаштириб олиш, ажаойиб санъат асарини саёз, паст савияда ёзилган асардан фарқлаш, ўз фикр-мулоҳазаларини тўғри эканлигини қаттиқ туриб, ҳимоя қилишга ёрдам беради. Юқори синф ўқувчилари ҳаёт ва санъатда гўзаллик, хунуклик, завқ-шавқнинг хилма-хил турларига дуч келадилар. Улар ғоявий йўналиши ва мазмуни жиҳатдан турлича бўлган бадиий ҳамда санъат асарларни ўқийдилар, томоша қиладилар ва тинглайдилар. Ижтимоий ҳаёт ва санъатга оид ҳодисаларнинг моҳиятини тўғри тушунишда ўқувчиларга гўзаллик ва уни севиш мавзусидаги дарслар, шунингдек, синфдан ва мактабдан ташқари олиб бориладиган хилма хил машғулотлар ёрдам беради.
Нафосат диди ўз табиатига кўра шахсга хос бўлган психологик ҳодисадир. Аммо шахс ижтимоий муносабатларнинг фаол иштирокчиси бўлганлиги учун у гўзалликни баҳолаш мезонларини пухта ўзлаштира олади. Нафосат диди шахснинг буюм ёки ҳодисага нисбатан муносабат билдириш тури, объектив нафосат ўлчови бўлиб, гўзаллик, хунуклик ва тубанликка баҳо беришда субъектив ёндашувни ифодалайди. Дид саналади. Хуллас, мактаб ўқувчилари ўртасида нафосат тарбиясини ташкил этишда самарали шакл, метод ва воситалардан оқилона фойдаланиш ижобий натижалар беради. Жисмоний тарбия ҳақида тушунча. Жисмоний тарбия ўқувчиларда жисмоний ва иродавий сифатларни шакллантириш, уларни ақлий ва жисмоний жиҳатдан меҳнат ҳамда Ватан мудофаасига тайёрлашга йўналтирилган педагогик жараён бўлиб; ижтимоий тарбия тизимининг муҳим таркибий қисмларидан бири саналади.
Ёшларни соғлом бўлиб вояга етишларини таъминлаш масаласи халқ педагогикаси, оғзаки ижоди ҳамда мутафаккирлар асарларининг бош ғояларидан бири бўлиб келган. Жумладан, «Алпомиш», «Гўрўғли» каби достонларда ҳам ўз ифодасини топган. «Алпомиш» достонида Ҳакимбек (Алпомиш)нинг жисмоний машқ қилиши, табиат қўйнида вояга етганлиги, унинг алплиги қуйидагича тасвирланади: «Алпинбойнинг бобосидан қолган ўн тўрт ботмон биринчдан бўлган парли ёйи бор эди. Шунда етти яшар бола Ҳакимбек шул ўн тўрт ботмон ёйни қўлга ушлаб кўтариб тортди, тортиб қўйиб юборди. Ёйнинг ўқи яшиндай бўлиб кетди. Асқар тоғининг катта чўққиларини юлиб кетди, овозаси оламга ёйилди. Шунда барча халойиқ йиғилиб келиб айтди: «Дунёда бир кам тўғсон алп ўтди, алпларнинг бошлиғи Рустами достон, охири бу Алпомиш алп бўлсин».
Абу Али ибн Сино ҳам инсонга хос бўлган ижобий фазилатларидан санаб ўтар экан, қуйидагиларга алоҳида урғу беради:

1. 
   Жасурлик – бирор ишни бажаришда кишининг жасурлиги, чидамлилиги, инсон бошига тушган ёмонликни тўхтатиб турувчи қувват.
   
2. 
   Ақллилик – бирор ишни бажаришда шошма-шошарлик қилишдан сақловчи қувват.
   
3. 
   Зийраклик – сезги берган нарсаларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунтиришга ёрдам берувчи қувват.
   

Алишер Наоий «Фарҳод ва Ширин» достонида Фарҳоднинг жисмоний қобилиятларини алоҳида кўрсатиб ўтади. Достонда таърифланишича, Фарҳод ақлий камолотга эришиш билангина чекланиб қолмай, жисмоний ва ҳарбий машқлар ёрдамида чиниқади. Сувда сузиш, чавандозлик, қиличбозлик ва бошқалар унинг кундалик машғулотига айланган. Фарҳод, мутафаккирнинг фикрига кўра, 10 нафар 20 ёшли йигитнинг қувватига эга бўлган.
Абдулла Авлонийнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ ва илм-маърифатга эга бўлмоқ учун бадантарбия билан шуғулланиши зарур: «Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарсадир. Чунку ўқимоқ, ўқитмоқ, ўрганмоқ ва ўргатмоқ учун инсонга кучли, касалсиз вужуд лозим. Соғ баданга эга бўлмаган инсонлар амалларида, ишларида камчиликка йўл қўюрлар. ... Бадан тарбиясини фикр тарбиясига ҳам ёрдами бордур. Жисм ила руҳ иккиси бир чопоннинг ўнг ила терси кабидур. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулқлардан сақланмаса, чопонни устини қўйиб асатрини ювиб овора бўлмак кабидирки, ҳар вақт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун меҳнат ва соғлом бир вужуд керакдур».
Жисмоний тарбия кишиларга катта таъсир кўрсатиб, саломатлигини мустаҳкамлайди, ишлаш қобилиятини оширади, узоқ умр кўришга ёрдам беради. Спорт ҳар қандай ёшда ҳам қадди-қоматни тарбия қилиш куч-қувватини сақлаб туришнинг ажойиб воситасидир. Спорт дам олиш билан меҳнатни алмаштириб туриш манбаи бўлиб хизмат қилади.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида спорт, шу жумладан, болалар спортини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Мазкур йўналиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида эътироф этилиб, ижобий ишлар амалга оширилмоқда. Чунончи, ёшларни жисмоний тарбиялашнинг коплекс дастури ишлаб чиқилди. «Соғлом авлод дастури» ёшларнинг саломатлигини мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эга.
Мазкур дастур талабларига мувофиқ республика миқёсида қуйидаги уч босқичли спорт мусобақаларининг ўтказилиши йўлга қўйилди:

1. 
   Умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчилар ўртасидаги «Умид ниҳоллари» беллашуви.
   
2. 
   Ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларининг ўқувчилари ўртасидаги «Баркамол авлод» беллашуви.
   
3. 
   Олий ўқув юртларида таҳсил олаётган талабалар ўртасидаги «Универсиада» беллашуви.
   

Шунингдек, спортнинг турли йўналишлари бўйича жойларда оммавий спорт байрамлари, мусобақаларнинг ташкил этилиши оммавий тус олди.
Янги турдаги ўқув муассасаларда ҳам ўқувчилар ўртасида жисмоний тарбияни самарали ташкил этилишига эътибор қаратилмоқда. Жисмоний тарбия мазмуни ўқувчиларнинг ҳарбий чақириққача тайёргарлигига эришиш билан узвий боғлиқдир.
Мактабдан ташқари шароитларда жисмоний тарбияни ташкил этувчи муассасаларнинг сони ортиб бормоқда. Бугунги кунда ёшлар ўртасида спортнинг футбол, шахмат, сувда сузиш, теннис, бокс, каратэ, ушу ва таквандо каби турлари тобора оммалашиб бормоқда. Республикада спортнинг оммалашуви турли йўналишларда халқаро майдонларда мамлакат шарафини ҳимоя қилувчи спортчилар сонининг ўсишига имкон берди. Бугунги кунда спортчиларимиз орасида олимпиада чемпионлари етишиб чиқмоқда. Ўқувчиларга олимпиада совриндорлари ҳамда халқаро мусобақаларнинг ғолиблари бўлган М.Абдуллаев, Л.Черязова, А.Григорьян, Р.Чагаев, Б.Султонов, Ў.Ҳайдаров, А.Докторашвили, А.Таймазовлар ҳақида ҳикоя қилиб бериш, уларнинг ишларини давом эттиришга рағбатлантириш ўзининг самарали натижаларини беради.
Ўқувчиларнинг жисмоний маданиятга эга бўлишлари жисмоний тарбия самарадорлигини белгиловчи муҳим омил саналади. Шунингдек, жисмоний маданият инсон ва жамият умумий маданиятининг ҳам ажралмас қисмидир. Жисмоний маданият мазмунида қуйидагилар акс этади:

Жисмоний тарбияни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни гигиена қоидалари билан таништириш, уларга сўзсиз амал қилиш кўникмаларига эга бўлишларига эришиш муҳимдир. Буюк педагог Абдулла авлоний ўзининг «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асарида бу борада қуйидагиларни таъкидлаган эди: «Назофат (гигиена) деб аъзоларимизни, кийимларимизни, асбобларимизни пок ва тоза тутмоқни айтилур. Поклик зеҳн ва идрокингни кенг ва ўткир қилур. Халқ орасида эътибор ва шуҳратга сабаб бўлур. Поклик ила ҳар хил касалликлардан қутулиб, жонимизнинг қадрин билан бўлурмиз. Пок бўлмак саломатимиз, саодатимиз учун энг керакли нарсадур. Йиртиқ эски кийимлар киймоқ айб эмас, янги кийимларни кир қилиб, ёғини чиқариб юрмак зўр айб ва гуноҳдур. Ифлослик балосидан поклик давоси ила қутулмоқ керак». Демак, инсон жисмонан бақувват ва ақлан зийрак бўлишни истаса, у биринчи навбатда покликка катта аҳамият бериши лозим. Айни пайтда поклик тарбияси устувор бўлган инсонларда кишига яхши яшаш учун зарур бўлган барча фазилатларда таркиб топади ҳамда ахлоққа зид бўлган нуқсонлар йўқолади.

Жисмоний тарбия болаларга фақат оилада ёки таълим муассасаларида таълимни ташкил этиш жараёнидагина эмас, балки синфдан ҳамда мактабдан ташқари ўтказиладиган машғулотлар, турли мусобақалар, тадбирлар чоғида ҳам самарали ташкил этиб борилиши мақсадга мувофиқ. «Соғлом танда соғ ақл» деган мақолда жисмоний тарбияга оид маъно лўнда қилиб ифода этилган. Жисмоний тарбияни бугунги кун талабларига мувофиқ юқори даражага кўтариш ўқувчилар ўртасида салбий ҳолатлар - кундалик ва алкоголизмнинг кенг тарқалиши олдини олади.