Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги денов тадбиркорлик ва педагогика институти

“Иқтисодиёт назарияси" фани
 
Ўқув-услубий мажмуа
 
183 
Бу масала тўғрисидаги назарияларнинг ичида У.Ростоунинг иқтисодий ўсиш 
босқичлари тўғрисидаги назарияси ҳам эътиборга сазовордир. У иқтисодий ўсиш босқичлари 
билан бир қаторда жасмиятнинг тарихий эволюциясини яратишга харакат қилган. У жамият 
ва иқтисодиёт босқичларини аниқлашда уч белгига: 
А) техника тараққиёти даражасига; 
Б) ишбилармонликнинг фаоллик даражасига; 
В) истеъмол даражасига. 
Мана шу белгиларга қараб У.Ростоу иқтисодий тараққиётнинг тарихий жараёнини беш 
босқичга бўлади. 
1.
Анъанавий ёки синфий жамият. Бу босқич фан-техника тараққиётининг ва уни 
амалда қўллашнинг пастлиги, қишлоқ хўжалигининг саноатга нисбатан усутнлиги, 
иқтисодий алоқаларнинг ривожланмаганлиги, аҳоли ўсишининг иқтисодий ўсишга нисбатан 
юқорилиги, аҳоли даромадларининг ва жамғариш даражасининг пастлиги билан 
тавсифланади. 
2.
Иқтисодиётнинг жадал (сакраб) ўсиши учун шарт-шароит яратиладиган босқич. Бу 
босқич ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ва иқтисодий ўсишга шарт-шароит 
яратилиб бориши билантавсифланади. 
3.
Жадал ривожланиш босқичи. Унинг фарқ қиладиган хусусияти жамғариш 
нормасининг юқорилиги фан-техника тараққиёти ва унинг натижаларидан фойдаланиш 
даражасинингюқорилигидир. 
4.
Етукликка йўл. Бунда иқтисодий ўсиш суръатлари ошиб, аҳоли ўсиш суръатларидан 
юқорибўлади. 
5.
Умумий равишда аҳоли истеъмолининг юқорилигини таъминлайдиган босқич. Бу 
босқичда ишлаб чиқаришнинг ўсишига бўлган чекланганликлар ва бу билан боғлиқ бўлган 
муаммолар бартараф бўлади, узоқ муддатли фойдаланадиган товарлар аҳамияти ошади, 
экология ва талаб муаммосикучаяди. 
Иқтисодий ўсишни таҳлил қилишда неоклассик назария намоёндалари қуйидаги 
назарий шартларга асосланадилар: 
1)
маҳсулотнинг қиймати барча ишлаб чиқариш омиллари томониданяратилади; 
2)
ишлаб чиқариш омилларининг ҳар бири ўзининг кейинги қўшилган маҳсулотига 
тегишли равишда маҳсулот қийматини яратишга ҳиссасини қўшади. Шунга кўра, бунга 
жавобан барча кейинги қўшилган маҳсулотга тенг келувчи даромад ҳамолади; 
3)
маҳсулот ишлаб чиқариш ва бунинг учун зарур бўлган ресурслар ўртасида 
миқдорий боғлиқлик мавжуд; 
4)
ишлаб чиқариш омилларининг эркин тарзда амал қилиши ҳамда улар ўртасида 
ўзаро бир-бирининг ўрнини босиш имкониятимавжуд. 
Неоклассик ва бошқа айрим йўналишдаги назариётчилар бу ерда ҳам иккита услубий 
хатога йўл қўядилар: 
1)
улар ишлаб чиқариш омилларининг барчаси бир хил қиймат яратади, улар қийматни 
яратишда баравар иштирок этади, деб ҳисоблайдилар. Холбуки, барча ишлаб чиқариш 
воситалари ҳеч қандай янги қиймат яратмайдилар, балки ўзларининг қийматларига тенг 
миқдордаги қийматни жонли меҳнат ёрдамида янги яратилган маҳсулотга ўтказадилар. 
Шундай қилиб, қийматнинг шаклланишида капитал ва жонли меҳнат қатнашади. Янги 
қиймат эса фақат жонли меҳнат томонидан яратилади. Лекин барча омиллар яратилган ва 
ўсган (кўпайган) маҳсулотнинг нафлилигини яратишдақатнашадилар; 
2)
улар доимо барча омиллар ичида жонли меҳнатнинг фаол роль ўйнашини, 
қолганлари эса пассив роль ўйнашини унутадилар. Чунки ҳеч бир табиий ресурс, капитал 
ресурлари жонли меҳнат томонидан ҳаракатга келтирилмаса, ўзича ҳаракатга кела 
олмаслиги, ириб-чириб ўз жойида ҳам жисмонан, ҳам қиймати йўқ бўлиб кетиши, уларнинг 
қиймати фақат жонли меҳнат томонидан сақлаб қолиниши миллион йиллардан бери 
миллиард марталаб тасдиқланиб келмоқда. Лекин негадир уларнинг бунга эътибор бергиси 
келмайди. 

---