Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги денов тадбиркорлик ва педагогика институти

Пул 
келиб 
чиқишининг 
эволюцион 
концепциясига кўра улар ижтимоий меҳнат 
тақсимоти, 
товар 
ишлаб 
чиқариш 
ва 
айирбошлашнинг ривожланиши натижасида 
вужудга келган. 
Қиймат шакллари ва айирбошлаш 
ривожланишининг тарихий жараёнини тадқиқ 
қилиш орқали товарлар умумий олами ичидан пул 
ролини бажарувчи алоҳида товарнинг ажралиб 
чиқишини тушуниш мумкин. Бир товарнинг 
қиймати уни бошқа бир товарга айирбошлашорқали 
аниқланади (Т-Т). Бир қарашда айирбошлаш битимида ҳар иккала товар ҳам бир хил роль 
ўйнайдигандек кўринади. Худди мана шу ерда пулнинг дастлабки куртаги пайдо бўлади. 
Пулнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида қиймат шаклларининг ривожланиш 
босқичларини билиш муҳим ўрин тутади. Умуман олганда, қийматнинг 
оддий ёки 
тасодифий, мунтазам, кенгайтирилган, умумий ва пул шакллари
мавжуд. 
Тарих ва археология фаниларининг берганмаълумотларига кўра, товар-пул 
муносабатлари энг қадимдан пайдо бўлган ва ривожланган давлатлардан бири бизнинг 
мамлакатимиз ҳисобланади. Чунки бу ерда пул ишлатила бошланганига 2 минг йилдан 
ошган. Бунга мисол қилиб, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида яшаган халқлар ва қабилалар 
фойдаланган дастлабки пул белгилари ҳамда тангаларни кўрсатиш мумкин. Тарихчиларнинг 
тадқиқотларига кўра, эрамиздан аввалги V-IV аcрларда Ахмонийлар империясида 
зарбқилинган олтин 
дариклар 
ва кумуш 
сиклларни, э
рамиздан аввалги III-II асрлар 
охирига бориб, Шимолий Бақтрия, Сўғд, Бухоро, Хоразмда кумуш ва субэратли (бронза 
устига юпқа кумуш қопланган) “ўхшатма” тангалар зарб қилинганини айтиш мумкин. 

---

“Иқтисодиёт назарияси" фани
 
Ўқув-услубий мажмуа
 
47 
Эрамиздан аввалги I асрда давлатнинг ўз кумуш ва мис тангалари зарб қилина 
бошланди. Танганинг олд томонида маҳаллий хукмдор сурати, орқа томонидан – турли 
тасвирлар ва белгилар, сўғдча ва хоразмча, кейинроқ эса бақтрийча ёзувлар бўлган. Сўғд ва 
Хоразм давлатларида эрамизнинг биринчи ярмида кумуш ва мис қўлланилган антик 
андозасининг Ўрта Осиёга хос тури сақланиб қолган. Ўзбекистон билан Туркманистоннинг 
жанубий қисмида яшаган кўчманчи халқ - қабилалари барпо этган улкан Кушон 
империясида пул тизими кумушга эмас, балки олтинга асосланганини айтишмумкин. 
Ўша даврда тангалар мамлакатнинг турли шаҳарларида масалан, Самарқанд, Бухоро, 
Машхад, Балҳ, Нишопур, Сарас ва бошқа шаҳарларда чиқарилган. Бундан ташқари XVI- 
XVII асрларда Абдуллахон ва Шайбонийхонлар томонидан ўтказилган пул ислоҳотида ҳам 
асосан олтин пулга асосланган. 
Шайбонийхон Самарқандни забт этгандан кейин, 1507 йилда пул ислоҳотини ўтказган. 
Шайбонийхон (1501-1610) ва Абдуллахон (1583-1598) зарб этган тангалар бизгача етиб 
келган. Абдуллахон даврида танга (олтин ва кумуш) зарб қилиш давлат пойтахти – Бухорода 
марказлаштирилган. 1695-1709 йилларда олтин танга зарб қилиш мунтазам тус олди. Танга 
оғирлиги 4,8 грамм, сифат софлиги жуда юқори – 958 бўлган
1
. 
Шайбонийхон ва Абдуллахонлардан кейин 1695-1709 йилларда Жонийлар давлати 
шаклланиб олтин танга зарб қилиш мунтазам йўлга қўйилди. 
Умумий эквивалент ролининг нодир металларга, жумладан олтинга юклатилиш 
сабаблари қуйидагилар орқали изоҳланади: 
-
сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтиришмумкинлиги; 
-
зангламаслиги ва узоқ муддат сақлашмумкинлиги; 
-
бўлинувчанлиги ва бўлгандан кейин яна яхлит ҳолга келтиришмумкинлиги; 
-
бўлинганда ҳам ўз қийматини сақлаб қолаолиши; 
-
табиатда нисбатанкамёблиги; 
-
озгина миқдордаги ва оғирликдаги нодир металлнинг қиймати анчаюқорилиги. 
Шу хусусиятларга кўра умумий эквивалент ролини ўйновчи кўплаб товарлар ичидан 
махсус товар – олтин пул ажралиб чиқди. Шундай қилиб,