|
1,2,3-савол. Ер қатламининг сурилиш ҳодисаси, сурилишда рўй беоадиган ҳодисалар ва сурилиш сабаблари.
Оғирлик ва грунт сувлари таъсирида тоғ жинсларининг сурилиши содир бўлади Ер устидаги тоғ, тепалик, дарё водийлари дениз ва кўл соҳиллари қияликларининг маълум қисми кўчиб, секин – секин сурилиб тушишига сурилиш дейилади. Грунт (жинс) устига курилган иморат таъсиридан ҳам сурилиш ҳосил бўлиши мумкин. Ёмғир ёққанда ёки қор эриганда тоғ жинси сувга тўйиб, унинг оғирлиги ошиб кетганда ҳам катта сурилишлар юз беради, масалан, гил қатламининг усти ҳўлланиши натижасида, улар ўртасидаги жипслик кучининг камайиши ҳам сурилишларнинг пайдо бўлишига сабабчи бўлади.
Сурилиш девори
Сурилиш базисининг ётиш схемаси
а-сурилиш базисининг қиялик чизиғига мос келган ҳолат;
б-сурилиш базисининг қиялик чизиғига мос келмаган ҳолат.
Сурилишларнинг содир бўлишида инсон фаолиятининг таъсири ҳам бор. Киев шаҳрида 1949 – 1963 йилларда юз берган сурилиш ҳодисаларининг 40% га яқини кишилар фаолияти натижасида вужудга келади. Сурилиш ҳодисалари халқ хўжалигига катта зарар келтиради. У йўлларни, иншоотларни суриб кетади ёки босиб қолади, катта – катта экин майдонларини экишга яроқсиз қилиб қуяди, унинг ўрнида жарликлар, тепаликлар паст – баландликлар, ҳосил бўлади, баъзан бутун – бутун қишлоқларни шаҳарларни вайрон қилади, кишиларнинг бошпанасиз қолиши ва ҳалок бўлишига сабабчи бўлади.
1618 йилда Швейцарияда бўлган сурилиш вақтида каттагина бир шаҳарча тупроқ остида қолиб, 2430 киши ҳалок бўлган. 1881 йили Альп тоғи районида 900000 м2 ер сурилиб 83 хонадонни шикастланган, 115 киши ҳалок бўлган.
Сурилиш ҳар хил морфологик тузилишга ва динамик ҳаракатга эга. Сурилиш қоянинг морфологиясига, тоғ жинсларининг жойланиш характери ва уларнинг қандай ётишига боғлиқ. Сурилишга учраган ён бағирликлар геологик ва геоморфологик тузилишига боғлиқ. Ҳар қандай сурилиш базиси, сурлиш террасаси (супачаси), сурилиш ва узилиш девори, сурилиш танаси, сурилиш тили деб аталувчи элементлари бўлади.
Сурилаётган массанинг маълум бир юза буйича сурилиш траекторияси сурилиш юзаси (сурилиш чизиғи) деб аталади. Сурилиш юзасининг шакли, кўпинча, и тўлқинсимон, ёйсимон, тўғри чизиқ шаклида бўлади.
Сурилиш натижасида ён бағирликда ҳосил бўлган катта чуқурликлар сурилиш уйими (ёки цирки) деб аталади. Айрим ён бағирликларда ҳар йили сурилиш содир бўлиши натижасида қияликда бир қатор сурилиш уйимлари ҳосил бўлади. Бу уйимлар орасидаги сўрилмай қолиб кетган, уйимларни бир – биридан ажратиб турувчи жойлар сурилиш йиғгичлари деб аталади.
2-расм. Поғонасимон сурилиш схемаси:
1-лёссимон тоғ жинслари; 2-қумтошлар; 3-қумлар; 4-гиллар.
Сурилиш юзасининг қиялик чизиғи билан кесишган ери сурилиш базиси деб аталади Сурилиш базиси қиялик чизиғи билан устма – уст тушиши, ундан баландда ёки пастда бўлиши мумкин. Агар сурилиш базиси қиялик чизиғидан пастга жойлашса, сурилиш натижасида ён бағирликнинг энг пастки қисми тепага томон кўтарила бошлайди. Бундай жойларнинг сурилиши усиш зонаси деб юритилади. Баъзан бир қияликда бир неча марта сурилиш бўлиб, уларнинг сурилиш базислари турлича бўлади. Бундай сурилишлар кўп ярусли сурилишлар деб аталади.
Сурилиш натижасида ҳосил бўлган поғонасимон супачалар сурилиш террасалари дейилади.
Сурилиш юз берганидан кейин сурилиш юзасининг очилиб қолган қисми сурилиш ёки узилиш девори деб аталади. Сурилиш деворларининг баландлиги бир неча ўн метргача етиб, узунлиги бир неча ўн метрдан юз метргача ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Сурилиб тушган массанинг энг олдинги қисмга сурилиши тили дейилади. Сурилиш табий ва сунъий равишда юз бериш мумкин.
Пассив сабабларга қуйидагилар киради:
1. Қияликларнинг геологик тузилиши
2. Гидрогеологик шароит
3. Тектоник ва неотектоник ҳаракатлар.
4. Қияликларнинг рельефи, шароити.
5. Тоғ жинсларининг нураши ва уларнинг таркиби.
Актив сабабларга қуйидагилар киради:
1. Ёғин – сочин сувлари.
2. Юзаки ва ер ости сувлари
3. Зилзила
4. Инсоннинг инженерлик фаолияти.
Сурилишарни вужудга келтирувчи энг асосий сабаблар:
1. Ер ости сувларининг ер юзасига яқин бўлиши:
2. Ер ости сувларининг сувли жинслар қатламини кесиб ўтган дарё ёки жар ўзанларидан баланд туриши:
3. Тоғ жинслари қатламларининг ўзан томонга қисман бўлса ҳам нишаб бўлиши:
4. Тўғонлар ёки иншоотлар қуриш натижасида бирон жойнинг оғирланиши қияликлар ён бағрининг кесилиши, кўп вақт тинмай ёмғир ёғиши ёки қор эриши ёхуд сув босиши орқасида тупроқнинг ивиб, оғирлигининг ошиши натижасида нишабликдаги ер мувозанатнинг бузилиши
5. Тупроқ ёпишқоқлигининг камайиши ва унинг пластик ёки оқувчан ҳолатга ўтиши.
Do'stlaringiz bilan baham: |
