Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети


Полимер композитлар ва нанотизимлар



Download 1,14 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/36
Sana21.02.2022
Hajmi1,14 Mb.
#60365
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   36
Bog'liq
polietilenning qijin yonuvchanligini oshirishda antiperen nano zarrachalarning sinergizm tasirini organish

1.2.Полимер композитлар ва нанотизимлар 
Умуман олганда полимер композитлар ва нанотизимлар махсус физик -
кимёвий хоссаларга ва тавсифларга эга бўган материаллардир. Уларнинг 
хоссаларини бевосута материалларни шакллантириш шароити ва таркибини 
танлаш ҳамда махсус физик модификациялар асосида бошқариш мумкин. 
Инсоният эҳтиёжининг доимий тарзда янги материаллар яратишга 
қаратилиши, кейинги 10 - 15 йиллар давомида дунёнинг этакчи мамлакатлари 
қаторида Ўзбекистонда ҳам нанофанлар ва нанотехнологияларга асос 
солинишига олиб келди. Бу соҳада муҳим устивор ва истиқболли 
йўналишларидан бири наноструктурали полимер материаллар яратишнинг 
фундаментал муаммоларни ечиш бўлиб, бу борада табиий полимерлар 
асосида нанотолаларни электроспиннинг усулида олишнинг қонуниятларини 
белгилаш ўта долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Ҳозирда мамлакатимизда дастлабки электроспиннинг қурилмаси 
йиғилган бўлиб, унда нанотола олиш жараёни юқори электр кучланиши 
таъсирида полимер эритмаси ёки аралашмасини ингичка оқим этиб тортиш 
орқали макромолекулаларни ориентацион структура ҳосил қилишига 
асослангандир. Махсус хоссали нанотолаларни шакллантириш полимернинг 
молекуляр тузилиши, эритма ёки аралашмасининг хусусиятларига боғлиқ 
тарзда электроспиннинг жараёнининг термодинамик, реалогик, электрофизик 


ва кинетик қонуниятларини ўрганишни талаб этади. Шунингдек, 
шакллантирилган нанотолаларни ноёб махсус хоссалари тадқиқ қилиш ва 
уларни элекстроспиннинг жараёнига боғлиқлик қонуниятларини ўрганиш 
ҳамда бошқариш имкониятлари аниқлаш ҳам муҳим фундаментал ва амалий 
аҳамият касб этмоқда. 
Наноструктуралар, 
жумладан, 
нанотолалар 
диаметри 
ўлчами 
нанометрларда ва узунлиги эса диаметрига нисбатан бир неча тартибга катта 
бўлган структурадир. Бундай структураларни мавжудлиги электрон ва 
ультрамикроскоплар ёрдамида аниқланади. Композитлар ва наноструктурали 
материаллар табиий ва синтетик полимерлар, олигомерлар, металлар, турли 
аралашма ва бирикмалар асосида олиниши мумкин.
Композицион материаллар нанотолалар асосида ҳам олиниши мумкин. 
Ноёб тавсифли материаллар ҳисобланадиган нанотолаларнинг олиниши 
саноатда ишлаб чиқарилаётган микротолалардан фарқ қилади, яъни 
олинадиган толанинг диаметри наноўлчамларда бўлиши талаб этилади. Шу 
боис тола шакллантириш жиҳозлари, жумладан, филера ва тола ҳосил қилиш 
режими танлаб олинади. Нанотолаларни бир нечта турлари мавжуд бўлиб, 
шартли равишда икки гуруҳга бўланади: кимёвий ва физикавий
Кимёвий усул – бу кимёвий синтез натижасида нанотолалар ҳосил 
бўлиши бўлиб, унга мисол сифатида Пенсилвани унисерситети (АҚШ) 
тадқиқотчиси Пратик Манкиди тажрибасини келтириш мумкин. Бугунги 
кунда ноёб кашфиёт деб қаралаётган ушбу усул суперелимнинг сиртдан 
нанотолалар 
униб 
чиқишига 
асослангандир 
(I.2.1-расм). 
Бунда 
нанотолаларни синтез бўлишига сабаб сианоакрилат асосидаги елим сиртида 
бармоқ изларини қолдирилиши (а), аниқроғи бармоқ излари орасида 
қолдирилган тузлар таъсирида полимерланиш жараёнини амалга ошишидир. 
Муҳими, полимерланиш натижасида цилиндрик кўринишга эга бўлган 
наноўлчамли толалар (б) қосил бўлишидир[16].


a b 
I.2.1 – расм. Елим сиртидаги бармоқ излари микрофотографияси (а) ва ундан 
униб чиққан нанотолалалар. 
Шунингдек, полимер нанотолалар олишнинг яна бир кимёвий 
технологияси кореянинг Ҳёсунг компанияси томонидан амалга оширилган. 
Бу антибактериал ип деб юритиладиган нанотолалар бўлиб, таркибида кумуш 
бўлган полиамид асосида олинади ва Мипан Нано-Магиc Силвер номи билан 
ишлаб чиқарилади.
Бу каби мураккаб таркибли антибактериал нанотолалар полимер-
полимер аралашмалари асосида ишлаб чиқарилаяпти. Масалан, хитозанни 
турли табиий ва синтетик толалар аралашмалари асосида Cрабён русумли 
нанотолалари Поззи Элеcта компанияси ва Майтеч Читосанте русумли 
нанотолалари БеБе Cоттон Книттинг Cо Лтд компанияси томонидан ишлаб 
чиқариши йўлга қўйилган. 
Хитозан биополимери ҳозирда кўп қатламли углеродли нанонайчалар 
ишлаб чиқаришда ҳам кенг қўлланилаяпти. Бу усул хитойнинг Ҳонг Конг 
Полйтечниc Университети ва Шангҳаи Институте оф Материа Медиcа илмий 
марказлари олимлари томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, углеродли 
нанонайчалар сиртига хитозанни ноковалент тарзда модификациялашга 
асослангандир (I.2.2, а, б- расм).


I.2.2,а-расм. Кўп қатламли нанонайчани 
хитозан билан қоплаш чизмаси:
1 - босқич; 2 - босқич; 3 - босқич. 
I.2.2,б-расм. Кўп қатламли 
нанонайча дастлабки (а) ва 
хитозан билан қопланган кейинги 
(с) сиртларини СЕМ тасвирлари.
Буни амалга ошириш учун дастлаб биринчи босқичда нанонайча сиртига 
хитозан цирка кислотасидаги эритмаси билан диспергирланади. Натижада 
хитозан молекулалари нанонайча сиртида адсорбцияланади ва полимер катион 
сирт-фаол модда вужудга келади. Сўнг, яъни иккинчи босқичда суюлтирилган 
аммиак эритмаси билан хитозан ионсизлаштирилади ва сувли муҳитда 
эримайдиган шаклга ўтади. Кейинги учинчи босқичда намуна 60 
0
C гача 
қиздирилади ва глутаралдегид таъсирида хитозанда кўндаланг боғлар ҳосил 
қилинган ҳолда тикилади ҳамда нанонайча сирти полимер билан қопланади. 
Нанотолаларни олишнинг физик усуллари – полимерларда физик ўзгаришларни 
амалга ошириш ва физик таъсирлар остида материаллни шакллантиришга 
асосланган. Бундай йўллар билан Арканзас университети (АҚШ) олимлари 
полимер нанотолалар ва улардан қоғоз олиш усулларни ишлаб чиқдилар. Бу 
наноструктурали материал ноёб физик хоссаларга эга бўлиб, уни буклаш, 
кесиш, пачоқлаш ҳамда ундан турли хил жиҳозлар ясаш мумкин[17]. 
Яна бир физик усул гидротермал қиздиришга асосланган бўлиб, проф. 
Раяна Тяня раҳбарлигида диоксид титан асосида полимерли нанотола олинган 
ва ундан ясси мембрана, тарелка, пробирка каби жиҳозлар ясашган. 


Юқори антибактериал хоссага эга бўлган, таркибидаги кумуш ҳисобига 
тери инфекциялари ва замбуруғ касалликларини 99,9 % самарада даволай 
оладиган ҳамда ион айланиши ва метаболизмни яхшилайдиган тола синтетик 
полимерполиамид ва кумуш ионлари асосида ишлаб чиқарилган. Бу ип-
толанинг муҳим физик хоссаси инфрақизил нурланиш чиқаришидир. 
Шунингдек, кумуш полиамидда мустаҳкам ўрнашган ҳолда бўлиб, у ип-тола 
материални ювганда чиқиб кетмайди. Шу туфайли ушбу ип-толани ички 
кийимлар, пайпоқ ва трикотаж материаллари тайёрлашда қўлланиши муҳим 
аҳамият касб этади.
Нанотолалар олишда энг замонавий усуллардан бири электроспининг 
бўлиб, бу усулнинг асоси аслида 1934 йилда тавсия этилган: электр 
майдонига махсус таркибда эритилган полимер оқими жойлаштирилади. 
Эритувчи буғланиши билан алоҳида олинган полимер молекулалари бир-
бирига бирикади ва узунлиги 10 – 30 см гача бўлган микротолалар ҳосил 
қилади. Аммо бу ҳолда толалар бир-бирига чигалашиб кетган ва нобарқарор 
тузилишга эга бўлган ҳолда ҳосил қилинади. Бу камчиликни бартароф этиб, 
наноўлчамли тола олишни 1990 йилларга келиб Берклилик АҚШ олимлари 
амалга оширишган. Бунинг учун одатий электроспининг усули ўрнига яқин 
майдонли (неар-фиэлд элеcтроспиннинг проcэсс) электроспининг усули 
қўлланилган (I.2.3- расм).
I.2.3-расм. 
Полимер 
эритмаларидан 
нанотолалар 
олишнинг 
электроспиннинг қурилмасини ишлаш принципи ва нанотолалар 


Бундай электроспиннинг усули уч қисмдан иборат. биринчи қисмда, 
полимер эритмани махсус шприцдан диаметри 0,5 мм атрофида бўлган 
капиллярдан ўртача 1 мл/с ҳажмий сарфланиш миқдоридаги тезлик билан 
сиқиб чиқариш орқали тола ҳосил қилувчи оқимни вужудга келтилади. 
Иккинчи қисмда, капиллярдан чиқаётган тола ҳосил қилиувчи оқимга юқори 
кучланишли анод токи берилади (миқдори 0,5 – 30 киловолт ва ундан бошқа 
диапазонда ҳам бўлиши мумкин) ва оқим сочиб юборилади. Учинчи қисмда 
эса катод – коллектор сочилган оқимни ўзига тортади ва бунинг натижасида 
фазавий ажралиш рўй беради, яъни тола бўлиб шаклланган оқим катодга 
боради ва эритувчи эса буғланиб кетади. Катодда ҳосил бўлган нанотолалар 
йиғилади[18].
Бундай йўл билан, ҳозиргача 100 дан ортиқ турли хил табиий ва 
синтетик полимерлар асосида диаметри нано- ва микроўлчамларда бўлган 
толалар олинган. Аммо ҳануз толанинг текис бир диаметрли бўлишини 
таъминлаш муаммоси мавжуддир. 
Масалан доктор Ли ва унинг ҳамкасблари яқин майдонли 
электроспиннинг ёрдамида диаметри 50 – 500 нм интервалида бўлган 
нанотолалар олишган (I.2.4 - расм).
I.2.4 -расм. Яқин майдонли электроспиннинг усулида олинган полимер 
толанинг электрон микроскопик тасвири. 
Бунда тола коллектори ва полимер эмиттери ўртасидаги масофани 10 – 
30 см интервалдан 1 - 3 мм интервалгача қисқартирилган. Натижада толалар 
ҳосил бўлишида кузатиладиган толаларни чигаллашиб қолишидан холос 


бўлишга эришилган. Шунингдек, одатий электроспиннинг усулида 
қўлланадиган 30 минг волт (кВ) кучланишни яқин майдонли 
электроспиннинг усулига ўтиш орқали 500 волт кучланишгача камайтиршга 
ҳам эришилган.
Нанотолалар замонавий ўта мустаҳкам материаллар ўрнини эгаллаши 
мумкин. Масалан, углеродли нанонайчалар асосида яратилган материаллар 
ўта мустаҳкам толалар ҳисобланади. Уларнинг мустаҳкамлиги замонавий 
материаллар мустаҳкамлигидан 500 % дан ортиқдир. Бундай толалар 
самолёт, автомобиль, сунъий йўлдошлар, спорт жиҳозлари ва бошқа 
мустаҳкамлик талаб этиладиган материаллар ишлаб чиқаришда қўлланиши 
мумкин[19].
Шубҳасиз, полимер хом-ашёлар асосидаги наноўлчамли толалар турли 
хил замонавий ва келажак технологиялари, жумладан, электроника, 
биотиббиёт ва бошқа тармоқлар учун, масалан, сиртини ўзи тозаловчи 
шаффоф материаллар ва жиҳозлар тайёрлашда ўта муҳим эканлигини 
кўрсатди. Проф. Артур Дж. Эпштейн (Огаё, АҚШ) нанотолаларни кўпгина 
сиртларга жойлаштириш мумкинлиги таъкидлаб, бундай нанотолали сиртда 
ёғларни тортиб олиш ва сиқиб чиқариш қобилияти мавжудлигини кўрсатиб 
берган. Шунингдек, нанотолалар орқали материалларга электр ўтказувчанлик 
қобилиятини бериш мумкинлиги ҳам қайд этилган. Яна бир ҳол, агар 
нанотолалар билан шишалар қопланса, улар сувни сиқиб чиқариши боис ўзоқ 
муддат ўзининг тозалигини сақлаб қолиши мумкин. 
Нанотолалар 
асосида 
ДНК 
ни 
бошқа 
молекулалар 
билан 
таъсирлашишини ўрганиш учун платформалар ясаш ва ДНК воситасида янги 
наноструктуралар тузиш мумкин. Шунингдек, нанотолалар ёрдамида 
микросуюқликли тизимларда сув оқимини назорат қилиш бўйича асосли 
натижалар олинган.
Сувда қисман ва тўлиқ парчаланадиган полимер наноталар озиқ-овқат 
саноатида кенг қўлланилмоқда. Бундай толалар организмни турли токсинлар 


ва зарарли моддалардан тозалашда самарали бўлиб, модда алмашишида 
яхшилайди.
Полимер нанотолалар сунъий мускул тўқималари асосида бўлиши 
мумкин. Американинг Ренсселлер политехника институти (Ренсселаэр 
Политехника Институте) олимлари углеродли нанонайчалар асосида сунъий 
полимерли тўқималарни қўллашни тавсия этишган. В. Пашпара 
раҳбарлигидаги тадқиқотчилар асосини тўлиқлигига полимерли нанотолали 
сунъий тўқималар ташкил этган материалларни механик хоссаларини 
ўрганиб, уларни амалий жиҳатдан қўлланиши исботлаб берган.
Таркибида метал ионлари бўлган полимерли наноструктурали 
материаллар кимёвий электр токи манбаи бўлиши мумкин. Россия Фанлар 
академияси А.Н. Фрумкин номидаги физикавий кимё ва электрокимё 
институти наноструктурали ток манбалари ҳосил қилиш борасида 
тадқиқотлар олиб борилиб, таркибида литий иони бўлган полимер тизимлар 
асосида наноструктурали материал олинган ва бу материални кимёвий электр 
манбаи сифатида қўлланиши мумкинлиги кўрсатиб берилган. 
Наноўтказувчан оптик тола яратишдек жиддий физик кашфиёт Гарвард 
(АҚШ), Зҳижианг (Хитой) ва Тоҳоки (Япония) университети олимлари 
томонидан амалга оширилган. Улар диаметри 50 нм бўлган толани диаметри 
бир неча мм бўлган кварц стержендан иссиқлик остида чўзиш орқали 
тайёрлашган. Бундай толани диаметри ёруғлик тўлқин узунлигидан кичик 
бўлиб, унга тўлқин узунлиги 150-600 нм ёруғлик нури юборилганда, ёруғлик 
нанотолани ичидан эмас, балки атрофи бўйлаб тарқалаши аниқланди. 
Тарқалаётган ёруғлик, яъни электромагнит тўлқиннинг йўналишини эса 
бошқа нанотолани тегизиш орқали ўзгартирилиши мумкин. Бундай хусусият 
электроника ва оптик техника катта қизиқиш ўйғотади. 
Энг юпқа нанотолани Гонгконг университети олимлари яратишга 
мувофиқ бўлишди. Тола диаметри 1 нм бўлиб, у ультрабинафша соҳада 
ишлайдиган диодлар ҳамда транзистор ва лазерларда қўлланиши мумкин.


Полимер маҳсулотларга, айниқса, толали материалларга бўлган 
эҳтиёжнинг кун сайин ортиб бориши пахта, ипак, жун, нитрон каби маҳаллий 
хомашёларни янада катта миқдорларда ишлаб чиқарилишига ва уларни қайта 
ишлашнинг илғор технологияларини, жумладан, нанотехнологияларни жалб 
этишга асос бўлмоқда. Маълумки, толалар микроўлчамли (>5 мкм) бўлиб, 
улар молекуляр тузилиши наноўлчамли (диаметри 0,5-2,0 нм, узунлиги >100 
нм) бўлган полимер занжирларнинг ориэнтацион кристалланиши асосида 
шаклланган бўлади. Микроўлчамлилардан фарқли махсус физик кимёвий ва 
эксплуатацион хоссаларга эга бўлган биологик фаол наноўлчамли толаларни 
шакллантириш юқори технологик ёндашишларни тақоза этади ва бу борада 
электроспиннинг усулига асосланган нанотехнологияларни яратиш ҳозирда 
ўта долзарб ҳисобланади. Электроспиннинг нанотолаларни нотўқима 
материаллар этиб шакллантиришда ўта самарали бўлиб, унда нанотолаларни 
солиштирма сиртини катталиги ва физик кимёвий фаоллиги, наноғоваклар 
ҳосил қилиши бундай материалларни амалиётда тиббий-биологик 
қопламалар, нанозаррачали биоэлементларни ва доривор воситаларни 
ташувчилар, ҳаво, газсимон ва суюқ моддаларни тозалашда нанофильтрлар, 
наносорбентлар сифатида қўлланиши учун катта имкониятлар очиб беради. 
Бу йўналишда, ҳозирда юқори технологик ёндошишга асосланган 
электроспиннинг ускунасини йиғилган (I.2.5,а-расм). Электроспиннинг 
жараёни экран (катод) дан 1 - 30 см масофада шприцга ўрнатилган филерага 
((<0,5 мм), яъни анодга доимий кучланиш (1 - 30 кВ) бериш орқали амалга 
оширилади (I.2.5, б - расм). Бунда филера диаметрини экран юзасига 
нисбатан 1000 марта катта бўлганлиги, филерадан чиқаётган эритма оқимини 
кучли электр майдони кескин тарзда икки фазага ажралишига, яъни 
эритувчини сочилишига ҳамда полимер молекулаларини экранга тортилиши 
туфайли ориэнтацион кристалланиш натижасида наноўлчамли толалаларга 
айланиши сабаб бўлади (I.2.5,c,г-расм).


a b 
c g 
I.2.5-расм. Электроспиннинг ускунаси (а), принсиал чизмаси (б), 
нанотолалар шаклланиш жараёни (c), со-акрилонитрил нанотолалари АСМ 
тасвири (г) 
Ускуна ёрдамида бир қатор маҳаллий табиий ва синтетик полимерлар 
асосида нанотолалар шакллантириш бўйича олиб борилган қиёсий 
тадқиқотлар кучланиш ҳамда анод ва катод ўртасидаги масофани бошқариш 
орқали қалинликлари 25 - 500 нм оралиғида бўлган нанотолалар олиш 
мумкинлиги кўрсатди[20].
Тадқиқотлар маълум тавсифли нанотолалар олишга таъсир этувчи бир 
қатор омиллар мавжудлигини, жумладан: - нанотолалар қалинлиги ва шакли 
берилаётган кучланиш ва масофага боғлиқлиги; эритманинг тола ҳосил 
қилиш қобилияти ва нанотолаларнинг махсус хоссалари полимернинг 
молекуляр тузилишига боғлиқлиги; нанотолаларнинг махсус хоссалари 
намоён бўлишида эритма ва аралашма таркибини бошқариш муҳим аҳамият 
касб этишини кўрсатди. Масалан, биологик фаол хитозан асосида олинган 
нанотолаларни ёрқин тарзда антибактериал хоссаларни намоён қилиши, 
хитозан ва целлюлоза аралашмасидан олинган нанотолалар эса 
антибактериал хоссаларга эга тўқимачилик материаллари ишлаб чиқаришда, 
nanotolala



шунингдек, коллаген ва фиброин ёки коллаген ва целлюлоза аралашмалари 
асосидаги нанотолали нотўқима материаллар доривор воситалар ташувчилар 
сифатида тиббий биология ва фармацевтика соҳасида, полиэтиленоксид 
нанотолали материаллар эса ион ташувчилар сифатида электротехникада 
батареялар ишлаб чиқаришда қўлланиши мумкин. Газсимон ва суюқлик 
моддаларни, ҳавони тозалаш учун нанофильтрлар яратишда со-акрилонитрил 
(со-АН) асосидаги нанотолали нотўқима наноғовакли материаллар самарали 
эканлигини исботланган.
Нанофильтрларни синаш бўйича тадқиқотлар чизмаси I.2.6-расмда 
келтирилган махсус йиғилган ускуна ёрдамида амалга оширилди. Cо-АН 
асосидаги нанофильтрни тамаки тутунини тутиб қолиш самарадорлигини 
аниқлаш бўйича ўтказилган синовлар, ушбу фильтрни ўзининг оғирлигидан 
28 марта кўп миқдорда никотин тутган смолани тутиб қолиш қобилиятига эга 
эканлигини кўрсатди. Бунда сигаретдаги тамаки массасининг 3,7 % қисми 
смола эканлиги ҳам аниқланди. УБ-спектроскопик тадқиқотлар тамаки 
смоласини нанотолалар билан ўзига хос молекуляр таъсирлашиш намоён 
қилганлиги, яъни тамаки тутунини фильтрлашда нафақат механик тарзда, 
балки молекуляраро таъсирлашишлар ҳисобига ҳам смола тутиб 
қолинганлигини кўрсатди. 

Download 1,14 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish