Полимерларни механокимёвий деструкцияси. Полимерлар механик куч таъсирида хам механо-кимёвий деструкцияга учрайди. Механик энергия таъсирида биринчи навбатда полимерланинг молекуляр массаси камаяди. Бу усулдан амалиётда фойдаланиб халқ хўжалигида ва саноатда ишлатиладиган хар хил махсулотлар олиш мумкин (эркин радикаллар хосил бўлиши хисобига пайвандли ва блок-сополимерлар олиш мумкин).
Агарда полиэтиленни уй шароитида қоронғи хонада сақланса, у холда полимер структураси, молекуляр массаси ўзгармасдан (таркибида оксидланиш ингибитори бўлмаса хам) узоқ сақлаш мумкин. Полиэтилендан буюм ишлаб чиқаришда структурасини, молекуляр массасини сақлаб қолиш катта муаммога айланади.
Буюм ишлаб чиқаришда полиэтилен иситилиб уни оқувчан холатга ўтказилади, бу холатда механик энергия таъсири остида унга шакл берилади, бу ташқи мухитда олиб борилади (хаво, кислород ва хакозолар таъсирида). Берилаётган энергиянинг бир қисми полиэтилен мокромолекулясидаги кимёвий боғларни узилишига сарфланади ва бу эса молекуляр массани ўзгаришига олиб келади.
Хосил бўлган эркин радикал турғунмас бўлиб у дарров кислород молекуласи билан бирлашиб пероксид радикал хосил қилади.
Хосил бўлган пероксид радикал хам турғун эмас ва бошқа полиэтилен молекуласидан водород атомини тортиб олади. Шундай қилиб полиэтиленни оксидланиш реакцияси занжирли реакцияга айланади.
Полимерларнинг эскириши ва унга қарши кураш йўллари. Юқорида айтилганидек турмушда ва техникада полимер материалларнинг эскириши, кўпинча турли ташқи омилларнинг биргаликда таъсири натижасида деструкциянинг тезлашиши билан рўй беради. Шунинг учун полимер материалларга, юқорида келтирилган ташқи асоратлар таъсирини камайтириш ва эскиришнинг олдини олиш вазифалари мухим рол ўйнайди.
Юқорида келтирилган десттрукциянинг олдини олиш учун полиэтилен материалларини иссиқлик, ёруғлик ва турли нурлар таъсирига чидамлилигини ошириш мақсадида уларнинг таркибига турли қуйи молекуляр бирикмалар – тўлдирувчи (сажа) моддалар киритилади.
Стабилизаторлар деструкция реакциясини секинлаштиради, ажралаётган қуйи молекуляр агрессив махсулотларни нейтраллайди, реакция механизмига кераксиз махсулотлар чиқишини камайтиришига ёрдам беради.
Стабиллаш икки асосий усул билан амалга оширилади: полимер таркибига стабилизатор киритиш ва физик-кимёвий усуллар билан модификациялаш орқали амалга оширилади.
Стабилизаторлар қуйидаги реакцияларда иштирок этишлари мумкин:
Деструкция жараёнида ажралаётган қуйи молекуляр махсулотларни ўзаро таъсирини камайтириш.
Қўш боғларини фаол иштирок эттириши.
Пероксидларнинг парчаланиш.
Деструкция жараёнида хосил бўлган эркин радикаллар билан ўзаро таъсирланиши.
Стабилизаторларнинг унуми: моляр нур ютиш коэффициенти, нур ўтказиш чегараси, нур таъсирига чидамлилиги, полимерга мойиллиги, ютилган энергияни тарқатиш қобилияти билан белгиланади.
Мисол тариқасида стабиллаш механизми антиоксидантлар иштирокида қуйидагича тушунтириш мумкин:
~ROO AH ~ROOH қ A
~ROO A ~ROOA
Эркин радикалларни фосфитлар иштирокида ингибирлашни қуйидагича изохлаш мумкин:
~(RO)3P ~ROOH (RO)3P O ~ROH
бу ерда
~ROO - юқори активли пероксид радикали
Ао - асосий антиоксидант
~ROOН - полимер гидропероксиди
А - турғун радикал
(RO)3P - иккиламчи фосфит антиоксиданти
(RO)3P O - турғун фосфат
Склертек технологиясида ишлатиладиган антиоксидантлар қуйидагича белгиланади: А06, А08, А09 ва бошқалар. Булар мураккаб моддалар бўлиб таркибида фенол ва бошқалар бор.
Оксидланишдан сақловчи моддалар (ингибиторлар) қуйидаги хоссаларга эга бўлиши керак:
сақлашда, технологик жараёнда, олинган махсулотни ишлатишда оксидланишдан яхши химоя қилиши керак.
полиэтиленга юқори мойилликка.
учувчан ва сув билан ювилиб кетмаслиги керак.
нур ва технологик жараён шароити таъсирида рангсизланмаслиги керак.
ишлатиладиган концентрациясида захарсиз ва хидсиз бўлиши керак.
Полимер билан бир қаторда бошқа қўшимчаларга нисбатан турғун бўлиши керак.
Склертек полимерларида ишлатиладиган оксидланишига қарши ингибитор миқдори 100 дан 1500 ppm ни ташкил этади.
Оксидланиш ингибиторлари иссиқлик таъсирида деструкциядан сақлаш қобилиятли бўлиб, лекин фотооксидланишдан сақлашга кам эффектга эга. Полиэтиленни кўп қисми ташқарида эксплуатация даврида ултрабинафша нурларининг таъсиридан сақлаш жуда мухим ролни ўйнайди (айниқса, Ўзбекистон иқлимида).
Полиэтилен тоза холатда ултрабинафша нурларини ютмайди, лекин полиэтилен қайта ишлаш (буюм олиш) даврида қисман кислород билан бирикади ва молекуласида функционал группа хосил қилади ва бу группа ултрабинафша нурларини ютади. Яна бу билан катализатор қолдиғи бўлса, унда нур ютиши кўпаяди. Бу ходиса макромолекулани парчаланишига физик хоссаларини ўзгаришига олиб келади. Фотопарчаланишни пасайтириш учун полиэтиленга махсус моддалар қўшилади, улар ултрабинафша нурларини ютиш хоссасига эга бу моддаларни умумий номи светостабилизатори деб аталади.
Ултрабинафша стабилизаторлар нурни ютиши хоссасидан ташқари қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: нур турғунлиги, иссиқлик таъсирига турғунлик, жуда паст рангли, полиэтиленга мойиллик, кимёвий турғунлик ва захарлилик кўрсаткичи жуда паст бўлиши керак.
Юқорида келтирилган антиоксидантлар светастабилизатордан ташқари полиэтиленга яна бир қанча қўшимчалар берилади, уларнинг вазифаси технологик хоссаларини яхшилашдан иборат.
Шундай қилиб полиэтилен хаводаги кислород, ултрабинафша нури ва иссиқлик таъсирида унинг физик-механик ва диэлектрик хоссалари ёмонлашади. Бу ўзгаришлар унинг нисбий чўзилишини камайишига, совуққа чидамсизликка, мўртлик хосил бўлишликка, буюмни дарз кетишига ва бошқа салбий ўзгаришлар хосил бўлишига сабаб бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |