Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Айғир компоненти. Айғир сўзи туркий тилларда “катта, улкан, буюк” маъноларига эгалиги қайд этилган⁶. Бу сўз ўзбек тилидаги айғир от бирикмасидаги аниқловчи компонент бўлиб келган сўз ҳам шу билан боғлиқ, яъни айғир от – катта, йирик от. Лекин гидронимлар ёки оронимлар таркибидаги шу шаклдаги ҳамма сўзни айғир сўзи билан боғлиқ деб бўлмайди. Айғир лексимасидан ташкил топган гидроним ва оронимлар туркман, қозоқ, қорақалпоқ, қирғиз ва бошқа туркий халқлар топонимиясида кўп учрайди. Айғир компонентли топонимларнинг келиб чиқиши тўғрисида икки хил қараш мавжуд. Т. Нафасовнинг фикрича, айғир сўзининг сўнгги бўғинида метатеза ҳодисаси юз берган: -ғир<-риқ~риғ; айриғ> айғир¹. Қирғиз тилида айрық – тоғ водийси, сойлик; тоғ дараларидан oқадиган икки жилға (дарё)нинг қўшилиш жойи². Ўзбек тилида айри (<айриқ) – баландликнинг бир тури, тоғ бағрлари ёки текислик жойда баландлик кўлами катта бўлган, чўққисимон юқорига кўтарилган дўнглик. Жанубий Ўзбекистон ҳудудида бу сўз Айғиртепа (Ғз., До., Чр., Бс., Ан., Шч.) ороними ва Айғиркўл гидроними таркибида учрайди. Т. Нафасов бу номлар таркибида биринчи компонент бўлиб келган айғир лексемасини айриқ сўзидан келиб чиққан деб ҳисоблайди ва шу асосда изоҳлайди. Бизнинг фикримизча, айғир ва айриқ сўзларининг шакли, маъно ва қўлланиш хусусиятларида ўзига хос фарқ мавжуд. Жумладан, Айғиртепа, Айғиркўл топонимлари таркибидаги айғир сўзи айриқ (айри) сўзининг ўзгарган шакли эмас, балки туркий тилларда мавжуд бўлган “катта, улкан, буюк” маъноларидаги айғир сўзи билан боғлиқ. Чунки, айғир сўзи белги билдириш (сифат) хусусиятига эга бўлиб, топонимлар таркибида аниқловчи компонент бўлиб келади. Унинг ўзгарган шакли деб қаралётган айриқ (айри) сўзи эса объект тушунчасини (от) ифодалаш хусусиятига эга. Шу асосда, у топонимлар таркибида ўз маъносига боғлиқ ё гидрографик ёки орографик объект турини ифодаловчи индикатор сифатида иккинчи компонент бўлиб келиши лозим. Юқоридаги фикрларга асосланиб, шуни айтиш мумкинки, Айғиртепа ороними ва Айғиркўл гидроними таркибидаги айғир аниқловчи компоненти “катта, улкан, буюк” маъноларини ифодалайди. Демак, Айғиртепа – катта тепа, Айғиркўл – катта кўл маъносига эга.