Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Бўйин индикатори. Бўйин сўзининг асосий маъноси инсон танасини боши билан туташтириб турадиган қисми. Оронимияда кўчма маънода узунасига чўзилган қирсимон баландлик, ўртасида қирраси бўлиб, икки томони қия тушган чўзиқ баландлик каби тушунчаларни ифодалайди³. Шу сўз асосида оронимияда бўйноқ атамаси ҳам келиб чиққан. Маҳмуд Кошғарий луғатида буйнақ – “тоғ бўйни” деб изоҳланган⁴. Унинг шу маънолари асосида оронимлар ҳосил қилинган: Туябўйин (Қм., баландлик), Туябўйин (Шс.,жой). Кейинчалик оронимлардан бошқа турдаги объект номлари келиб чиққан: Бўйниқора (Ғз., қ-қ).
Бўйноқ//мўйноқ индикатори. Бу қадимги туркий тилига тегишли сўз бўлиб, тоғ бўйни маъносига эга⁵. Унинг ясалиши – бўйин+оқ (оқ – ўрин-жой оти ясовчи қўшимча) шаклида бўлган. Метафора йўли билан орографик термин келиб чиққан. Бўйноқ ва унинг фонетик варианти мўйноқ – баландлик маъносига эга. Бу сўз орографик термин сифатида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Бўйноқ (До., тоғ), Туябўйноқ, Кўкбўйноқ (До.), Оқбўйноқ (Кс., тепа) оронимлари шулар жумласидандир.
Оғиз//овиз индикатори. Оғиз инсон тана аъзоларининг бир қисми ҳисобланади. Орографик термин сифатида оғиз>овиз>овуз – дараларга, тоғнинг ички қисмларига ўтиш мумкин бўлган сўқмоқ, гузар¹. Жанубий Ўзбекистон оронимиясида бу индикатордан ясалган номлар мавжуд. Жумладан, у Бировузли (Қм., дара), Бироғиз (Яб., дара) каби оронимлар таркибида учрайди.
Қангшар // қаншар. Қангшар қипчоқ диалектига хос сўз. Буруннинг уч қисми билан кўзга туташган чуқурлик қисми орасидаги туртиб чиқиб турган дўнг жойни ифодалайди². Оронимик индикатор сифатида тоғ ёки йирик баландлик, тизмалар бағрида бўртиб чиққан баландлик маъноларида қўлланади. Шу маънолари билан оронимлар ясалишига хизмат қилган. Жумладан, Жанубий Ўзбекистоннинг Қангшар (Ғз., Чр., Шо., баландлик) оронимида учрайди.
Қовоқ индикатори. Қавоқ инсоннинг кўзи билан қоши ўртасидаги қисми тушунчасини ифодалайди. Географик атама сифатида гидрографик объектлар, яъни дарё ва кўлларнинг баланд қирғоғи; орографик объектлар, яъни жарлик, дараларнинг чети, теграси; уст қисми ясси тарзда бўлиб, кўриниши инсон қовоғига ўхшаш шаклга эга бўлган қавариқ жой, баландликларни ифодалайди³. Демак, қавоқ сўзи орографик термин сифатида баландликнинг бир турини билдиради. Жанубий Ўзбекистон тоғли ҳудуд аҳолиси нутқида бу термин усти ясси, олд томони тик тушган баландлик тушунчасини ифодалайди. Қавоқ тушунчасини ифодалайдиган баландликлардан яйлов сифатида фойдаланилади. Шунинг учун бу сўз яйлов сўзи билан маънодошлик хусусиятини намоён этади. Бу сўз шу тушунчаси асосида оронимик индикатр сифатида қўлланади: Ҳусанқовоқ, Каттақовоқ, Тошқавоқ, Арчалиқовоқ (До., баландлик), Мўнгқавоқ (Бс.,баландлик), Яккақавоқ (Со., баландлик) ва б.
Қош индикатори. Қош сўзининг бош маъноси инсон кўзининг юқори қисмидаги туртиб чиққан жой. У кўчма маънода орографик тушунчани ифодаловчи термин хусусиятини намоён қилади. Қадимги туркий тилда қош – “тепа, баландлик” маъносига эга бўлган ¹. Туркий тилларда қош – қавариқ жой; баландлик, дўнглик,тепа; баланд қирғоқ² маъноларини беради. Туркман тилида гаш – қош (ёй) шаклидаги айлана тепа, ярим доира баландлик. Туркманистонда Гарагаш тоғи бор³. Бу сўз орографик индикатор сифатида оронимлар таркибида учрайди: Қорақош (Ғз., тепа).