Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Иккинчи авлод ЭҲМ ларнинг элемент базаси бўлиб, транзисторлар хизмат 
қилади. Оператив хотиранинг кескин ўсишига ярим ўтказгичларнинг пайдо 
бўлиши жуда фойда берди. Бу ЭҲМлар ѐрдамида мутахассислик бўйича ишлаш 
мумкин бўлади. Бу авлод ЭҲМларида киритиш-чиқариш қурилмаларининг 
имкониятлари, ички хотиранинг ҳажми оширилган ва дастурлаш системалари 
ривожланган. Уларда дастурлар асосан алгоритмик тилларда тузилиб, уларни 
тушуниш учун таржимачи дастурлар — трансляторлар яратилади. 
Иккинчи авлод ЭҲМларига УРАЛ-14, УРАЛ-16, МИНСК-32, БЭСМ, БЭСМ-4, 
М-220, М-222, БЭСМ-6, МИР-2, НАИРИ, РУТА ва бошқалар киради. 
Буларнинг орасидан БЭСМ-6 машинаси айниқса ажралиб туради. Бунинг 
тезлиги секундига 1 млн. операция бажаради. 
Учинчи авлоднинг элемент базаси микроэлектроникага асосланган 
бўлиб, бунда интеграл схемалар кучланиши билан характерланади. Бу 
авлоднинг машиналари ягона системага қарашли бўлиб, қуйидагилардан 
иборат: ЕС (Единая система)-1010; ЕС-1020; ЕС1030; ЕС-1040; ЕС-50; ЕС-60 ва 
бошқалардир. Учинчи авлод ЭҲМларининг муҳим қулайликларидан яна бири, 
уларнинг 
мультидастурли 
ва 
вақт 
тақсимоти 
ҳолатида 
ишлаш 
имкониятларининг мавжудлигидир. Бу имкониятлар кучли операцион 
системаларнинг яратилиши билан амалга оширилади. ЭҲМ мультидастурли 
ҳолатда ишлаш жараѐнида бир пайтда бир неча дастурни бажариш 
имкониятига эга, яъни ЭҲМ қурилмалари параллел ишлаш имкониятига 
эгадир. Учинчи авлодга келиб ички ва ташқи хотира муаммоси деярли ҳал 
қилинган бўлса-да, аммо тезлик муаммоси ҳал қилинмай қолди.
Тўртинчи авлод ЭҲМлари катта интеграл схемаларда қурилган, кўп 
процессорли машиналардир. Тўртинчи авлодга тегишли бўлган ҳисоблаш 
машиналаридан бири кўп процессорли ҳисоблаш комплекси — "ЭЛБРУС"дир. 
Унинг тезлиги бир неча ўн млнга етиб, 16 минг Кбайт хотираси бор. 
Бешинчи авлод машиналарини элемент базаси бўлиб оптик-электрон 
элементлар хизмат қилади. Бу авлоднинг тезлиги секундига юз млн. операция 
бажаради. ЭҲМ ѐрдами билан ишнинг эффекти ҳисоблашларнинг эффектлиги 

---

18 
бир неча ўн мингларга кўпайди. Ҳозирги кунда ишлатилаѐтган энг замонавий 
IBM PC типидаги компьютерлар–бешинчи авлод ЭҲМларидир. Бундан 
ташқари кейинги йилларда шахсий электрон ҳисоблаш машиналари турли 
ҳажмларда чиқарилмоқда. Бундай турдаги ЭҲМларни микро ЭҲМлар деб 
юритилади. Ҳозирги кунда ЭҲМлардан физика, математика, астрономия, 
геофизика, техника ва бошқа бир талай фан соҳаларида турли хил мураккаб 
математик масалаларни ечишда муваффақиятли фойдаланилмоқда. Ҳозир 
ЭҲМлар қўлланилмаѐтган бирор соҳани топиш мушкул. Улар дастгоҳ, цех, 
заводларни бошқаришда ҳам инсонга яқиндан кўмаклашмоқда. ЭҲМларнинг 
икки муҳим хусусияти — ҳисоблаш тезлиги ва хотирасида катта ҳажмдаги 
маълумотни сақлай олиши — халқ хўжалигини режалаштириш ва бошқариш 
учун керак бўлган ихтиѐрий ҳажмдаги маълумотни қайта ишлаб чиқишда жуда 
кенг имкониятлар яратиб бермоқда.
ЭҲМнинг ҳар бир кейинги авлоди олдингисига қараганда жуда мухим 
хусусятларга эга жумладан, ЭҲМнинг иш самарадорлиги ва барча ѐдда тутувчи 
мосламалар сиғими одатда анча ортиқ бўлади.