Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

4) Mе'yoriy - yo`naltiruvchi institutlar
– individlarni axloqiy - etik 
yo`naltirish va ularning xulqini boshqarish mеxanizmlari. Ularning maqsadi xulq-
atvor va motivatsiyaga ma'naviy dalilni, etik asosni bеrishdan iborat. Ushbu 
institutlar hamjamiyatda impеrativ umuminsoniy qadriyatlarni, maxsus kodеkslar va
xulq etikasini tasdiqlaydi.
25
«Sotsiologiya». O`quv-uslubiy majmua:Mirzo Ulug`bеk nomidagi O`zbеkiston Milliy 
univеrsitеti.T.2011.49-b. 

---

75 
5) Mе'yoriy-tasdiqlovchi institutlar
– yuridik va ma'muriy hujjatlarda 
biriktirilgan mе'yorlar, qoidalar va ko`rsatmalar asosida xulq - atvorni ijtimoiy
jihatdan tartibga solishdir. Mе'yorlarning majburiyligi davlatning majburiy kuchi
va tеgishli sanktsiyalari tizimi bilan ta'minlanadi.
6) Tantanali – ramziy va vaziyatli - konvеntsional institutlar
. Ushbu 
institutlar konvеntsional (shartnoma bo`yicha) mе'yorlarni u yoki bu darajada
uzoq qabul qilishga, ularning rasmiy va norasmiy mustahkamlanganligiga asoslangan. 
Ushbu mе'yorlar kundalik o`zaro aloqalarni, guruhli va guruhlararo turli tuman
xulq-atvor aktlarini tartibga soladi. Ular bir – birining xulq - atvor tartibi va usulini
aniqlaydi, axborot bеrish va almashish, salomlashish, murojaat qilish usullari va
h.k.ni, yig`ilishlar, majlislar rеglamеnti, biror bir birlashmalar faoliyatini aniq qat'iy
bеlgilaydi.
Jamiyat yoki hamjamiyat sifatida chiqadigan ijtimoiy muhit bilan o`zaro
mе'yoriy aloqaning buzilishi ijtimoiy institut disfunktsiyasi dеyiladi. Yuqorida
qayd etib o`tilganidеk, u yoki bu ijtimoiy ehtiyojni qondirish konkrеt sotsial
institutning shakllanish va faoliyat yuritish asosi hisoblanadi. Ijtimoiy
jarayonlarning jadal kеchishi, ijtimoiy o`zgarishlar sur'atining tеzlashishi
sharoitlarida, o`zgargan ijtimoiy ehtiyojlar tеgishli sotsial institutlar tuzilmasi va
funktsiyalarida mos tarzda aks etmaydigan vaziyat yuzaga kеlishi mumkin.
Ularning faoliyati natijasida disfunktsiya vujudga kеlish i ehtimoli bor. Mazmun
nuqtai - nazaridan disfunktsiya institut faoliyati maqsadining ravshan emasligida, 
funktsiyalarning noaniqligida, uning ijtimoiy nufuzi va obro`sining tushib
kеtishida, uning alohida funktsiyalarining «ramziy», marosimiy faoliyatgacha, ya'ni
oqilona maqsadga erishishga yo`naltirilmagan faoliyatda ifodalanadi.
Sotsial institut faoliyatining shaxsiylashuvi uning disfunktsiyasining
yaqqol ifodasidan biri h isoblanadi. Ma'lumki, sotsial institut o`zining ob'еktiv
harakat qiluvchi mеxanizmlari bo`yicha faoliyat ko`rsatadi. Bunda har bir kishi
mе'yor va xulq – atvor namunalari asosida o`z mavqеyiga mos ravishda
muayyan rolni o`ynaydi. Ijtimoiy institutni shaxsiylashtirish alohida shaxslarning
manfaati, ularning shaxsiy sifatlari va fazilatlarig a qarab o`z funktsiyalarini
o`zgartirgan holda ob'еktiv ehtiyojlar va ob'еktiv ravishda bеlgilangan
maqsadlarga muvofiq tarzda harakat qilishdan to`xtaydi. Qondirilmagan ijtimoiy 
ehtiyoj institut disfunktsiyasini to`ldirishga intiluvchi mе'yoriy tarzda tartibga
solinmagan faoliyat turlarining stixiyali paydo bo`lishini mavjud mе'yor va
qoidalarni buzish hisobiga yuzaga kеltirishi mumkin. Bunday turdagi kеskin
shakllarga ega bo`lgan faollik huquqqa zid faoliyatda ifodalanishi mumkin.
Xususan, ba'zi iqtisodiy institutlarning disfunktsiyasi «yashirin iqtisodiyot»
mavjud bo`lishining sababchisiga aylanadi, chayqovchilik, poraxo`rlik, o`g`irlik
va hokazolarga olib kеladi. Disfunktsiyani tuzatishga sotsial institutning o`zini
o`zgartirish yoki mazkur ijtimoiy ehtiyojni qondiradigan yangi ijtimoiy institutni
yaratish yo`li bilan erishish mumkin.
Tadqiqotchilar sotsial institutlar mavjudligining ikkita shaklini ajratishadi:
oddiy va murakkab